Tây Ninh được biết đến là một vùng đất thuộc miền Nam nước ta với những nét bản sắc văn hóa vô cùng khác biệt. Một trong số những danh lam thắng cảnh nổi tiếng ở miền đất văn hóa này chính là núi Bà Đen.

Núi Bà Đen còn có tên gọi khác là núi Vân Sơn do ngọn núi quanh năm có mây bao phủ. Núi Bà Đen gắn với truyền thuyết về một người con gái nhan sắc mặn mà, có nước da bánh mật tên là Lý Thị Thiên Hương. Với cảnh quan hùng vĩ của núi đã tạo nên khu di tích lịch sử - văn hóa nổi tiếng ở Nam bộ và cả nước. Hệ thống am, điện, chùa, hang động ở núi Bà Đen thu hút đông đảo khách thập phương đến viếng lễ hàng năm. Ngày 21/01/1989, núi Bà Đen đã được Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận là Di tích lịch sử và danh thắng cấp quốc gia

Quần thể danh thắng núi Bà Đen trải rộng trên diện tích khoảng 24km², gồm 3 ngọn núi tạo thành: núi Heo - núi Phụng - núi Bà Đen. Với độ cao 986m, nhìn từ xa, núi Bà Ðen như một chiếc nón úp trên đồng bằng. Nằm rải rác từ chân núi lên đến đỉnh núi Bà Đen là một quần thể kiến trúc gồm điện, chùa, miếu, tháp... phản ánh những đặc trưng của văn hóa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian. Núi Bà Đen có nhiều loại gỗ quý hiếm cùng các loại động thực vật phong phú như ốc, dơi, thằn lằn, cheo, mễnh, nai và các loại cây rau, quả có giá trị.

Núi Bà Đen có ý nghĩa và vai trò vô cùng quan trọng đối với người dân nơi đây cũng như đất nước. Núi Bà Đen là một danh thắng nổi tiếng thu hút khách du lịch trong và ngoài nước, mang lại nguồn lợi về kinh tế. Đây cũng là nơi trở về với cội nguồn đời sống tâm linh và du lịch sinh thái của dân tộc. Với đỉnh núi cao nhất Nam bộ, núi Bà Đen trở thành một vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng, nên trong suốt 2 cuộc kháng chiến giải phóng dân tộc (1946 - 1975).

Từ những vai trò, ý nghĩa to lớn của núi Bà Đen, chúng ta cần có ý thức bảo vệ, giữ gìn và quảng bá những danh lam thắng cảnh của quê hương mình đến bạn bè khắp mọi nơi để góp phần làm cho đất nước thêm giàu đẹp hơn.

Núi Bà Đen là thắng cảnh nổi tiếng của Tây Ninh . Đây là ngọn núi cao nhất Nam bộ, 986 m, có mây phủ ngọn quanh năm nên núi có tên chữ là Vân Sơn. Bên cạnh tên núi Một, người ta còn gọi là núi Điện Bà, theo huyền thoại: Xưa kia cô Lý Thị Thiên Hương ở Trảng Bàng đẹp lộng lẫy, do tình duyên trắc trở, bỏ lên núi và bị bọn cướp giết chết, xác khô đen. Một tương truyền khác, vào khoảng nửa cuối thế kỷ 18, thời Trịnh Nguyễn phân tranh, dân chúng lầm than.

Lúc ấy có thanh niên Lê Sĩ Triệt, quê ở Quang Hóa, nay là Trảng Bàng (Tây Ninh) tài cao, chí lớn, vì nước nhà nên chia tay người yêu là Lý Thị Thiên Hương lên đường phò Nguyễn Huệ giữ nước. Lý Thị Thiên Hương là cô gái xinh đẹp với làn da bánh mật và có đức hạnh. Người yêu lên đường vì nghĩa lớn, cô ở nhà sống trong vòng vây của cường hào ác bá nhưng vẫn một lòng chung thủy với người yêu. Một hôm, cô bị đánh đập, vì giữ tiết hạnh nên cô gieo mình xuống núi quyên sinh. Ít lâu sau, Thiên Hương về báo mộng cho sư trụ trì chùa núi biết nơi thân thể cô đang bị gió sương bào mòn. Thi thể khô đen của cô được đem về mai táng, phụng thờ. Vì sự linh thiêng của cô, người ta gọi cô là Bà Đen, cùng tụ họp trên núi chiêm bái và cầu nguyện xin cô phù hộ độ trì. Từ đó, nhà chùa cho lập đền thờ để nhân dân tiện cúng bái. Việc hành hương về chùa vào mùa xuân - lễ Thượng ngươn, còn gọi là Hội xuân núi Bà - đã trở thành tập tục tâm linh quen thuộc từ đây.
Núi Bà Đen nằm cách thị xã Tây Ninh khoảng 8 km. Quần thể di tích núi Bà trải rộng 24 km... Đây là nơi cây cối xanh tươi, đường lên núi quanh co, uốn khúc với gập ghềnh đá núi thiên nhiên, lắm nơi với bậc cấp được tráng xi măng thẳng thớm. Vừa leo núi, vừa ngắm nhìn phong cảnh xung quanh tưởng không gì thú vị bằng, bao nhiêu nhọc mệt đường dốc cao hình như tiêu tan. Lên cao, nhìn về hướng Đông Nam, sẽ thấy ngọn núi Phụng, nhìn về Tây Bắc ngọn núi Heo và núi Phụng xanh biếc rừng cây. Lên đến chùa Vân Sơn, bạn sẽ thấy một hồ nước trong veo, lặng im soi bóng cây rừng.
Điểm đến quan trọng nhất tại núi Bà là Điện Bà. Hệ thống Điện Bà gồm có chùa Hạ, chùa Trung, chùa Thượng, chùa Hang và một số hang động được các tăng ni, phật tử sửa chữa làm nơi thờ tự như động Thanh Long, động Ông Hổ, động Ba Cô, động Ba Tuần, động Thiên Thai, động Ông Tà...
Để lên Điện Bà, có nhiều cách. Đến Khu di tích lịch sử văn hóa núi Bà Đen, đi xe lửa (bánh cao su) hoặc xe điện đến chân núi rồi đi cáp treo hoặc máng trượt. Hệ thống máng trượt có hai tuyến: tuyến lên (tuyến kéo) dài khoảng 1.190 m và tuyến xuống (tuyến trượt) dài khoảng 1.700 m. Máng trượt có bánh cao su, có thắng tay, an toàn. Nhưng có rất nhiều người đi bộ, chỉ mất khoảng 1 tiếng đồng hồ, lên tới Điện Bà, dù phải vượt qua bao tảng đá gập ghềnh, bao bậc cấp tráng xi măng phẳng phiu, đầy nhọc mệt. Có như vậy mới thấy thú vị của việc dùng đôi chân mình lên núi, dù phải nghỉ dọc đường nhiều lần tại những quán hàng hoặc nhà nghỉ chân với chai nước ướp lạnh và cây quạt giấy là cơ thể khỏe khoắn ngay.
Đến Điện Bà (Linh Sơn Thánh mẫu) và chùa Bà Đen (Linh Sơn Tiên Thạch tự) không khí thoáng đãng, dù rất đông khách hành hương. Khói nhang phủ trùm cả bên trong, bên ngoài điện và chùa trong ánh đèn điện và đèn cầy lập lòe, huyền ảo. Cúng viếng Phật và Bà xong, nếu muốn, có thể dùng bữa cơm chay với ba món: canh, xào, mặn khá ngon miệng. Sau đó, tùy lòng hảo tâm, cúng hoặc không cúng vào thùng phúc đức cũng được. Nếu ở lại vào buổi chiều, nhất là nghỉ đêm trên núi, sẽ được chứng kiến cảnh quang hoang sơ và tĩnh lặng không đâu có tại quần thể có tên Ma Thiên Lãnh. Hiện, quần thể này đang được địa phương đầu tư xây dựng thành khu du lịch có bản sắc riêng, hấp dẫn.
Chuyến lên mệt mỏi vì “trèo non”, chuyến xuống có thể dùng cáp treo hoặc máng trượt. Chỉ mất khoảng 20 phút là đã xuống tới chân núi, sau khi nhàn nhã ngồi trong xe hoặc thùng cáp treo ngắm nhìn quang cảnh núi Bà Đen hùng vĩ với màu xanh ngút mắt, điểm xuyết những khóm hoa kiểng nên thơ giữa núi rừng xanh biếc, là chuyến hành hương nhiều xúc cảm. Tuy nhiên, kinh nghiệm cho biết, chuyến lên nên đi cáp treo hoặc máng trượt, chuyến xuống đi bộ. Như vậy đỡ mệt. Vì khi lên, càng cao, không khí càng loãng, cộng với việc vượt dốc sẽ khiến đã mệt càng thêm mệt.
Xuống núi, tìm một hàng quán ăn uống lấy lại sức. Hàng quán bán đủ thứ: cơm, canh, xào, hủ tiếu, mì, phở. Đặc sản Tây Ninh có bánh canh Trảng Bàng và bánh tráng phơi sương Trảng Bàng - hai thức ăn làm nên danh phận của Tây Ninh với khách phương xa.