Vương triều Nguyễn – một vương triều cuối cùng trong lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam tồn tại trong một khoảng thời gian không dài nhưng đã để lại nhiều dấu ấn phức tạp, đặt ra hàng loạt vấn đề khó giải đáp. Tầm quan trọng và tính phức tạp của vấn đề triều Nguyễn nói chung và trách nhiệm của triều Nguyễn trong việc để mất nước nói riêng cũng được phản ánh sâu sắc trong học tập và giảng dạy lịch sử Việt Nam.

Vương triều Nguyễn tồn tại từ thế kỷ XVI – thế kỷ XIX ,đây là thời kỳ lịch sử đã xảy ra rất nhiều biến cố quyết định đến vận mệnh dân tộc, chính vì vậy mà vương triều nhà Nguyễn không thể tránh khỏi những cách nhìn nhận đánh giá khác nhau.

Mặc dù dưới triều đại Nhà Nguyễn, đã có rất nhiều các bộ chính sử đồ sộ, tiêu biểu như bộ “Đại Nam thực lục” và “Đại Nam liệt truyện”. Tuy nhiên, những bộ chính sử này bao giờ cũng được chép theo quan điểm chính thống của vương triều đang trị vì để nhằm tôn vinh công lao, sự nghiệp của vương triều. Nếu đứng trên những quan điểm lịch sử đó chúng ta sẽ có một cái nhìn lệch lạc về sự thật lịch sử như việc: phê phán thế lực đối lập chúa Trịnh ở Đàng Ngoài, coi lực lượng chống đối Tây Sơn là “Ngụy Triều”…

Chính vì vậy, để có được những quan điểm đánh giá một cách chân thực nhất về vương triều này, chúng ta cần phải tìm hiểu ở tất cả các nguồn sử liệu khác nhau, và phải đứng từ nhiều góc độ khác nhau để nhận thức lịch sử.

Cũng đã có rất nhiều các công trình nghiên cứu của cả sử gia người Việt và một số sử gia nước ngoài. Và tất nhiên, phần lớn các quan điểm này đều chủ yếu theo xu hướng vận dụng phương pháp luận hiện đại. Nhưng dù nghiên cứu một cách chung nhất về triều Nguyễn – với vai trò là một triều đại cuối cùng trong lịch sử dân tộc, hay nghiên cứu cụ thể về từng phương diện của vương triều này thì chúng ta vẫn cần phải có cách nhận xét đánh giá khách quan nhất – tạo cơ sở khoa học cho những khái quát về lịch sử thời kỳ này.

Ngày 1-9-1858, liên quân Pháp-Tây Ban Nha nổ súng tiến công Đà Nẵng, mở đầu cuộc chiến tranh xâm lược nước ta. Với truyền thống yêu nước nồng nàn và ý chí kiên cường, bất khuất, trong suốt nửa cuối thế kỷ 19 (1858-1896), đông đảo nhân dân trên khắp mọi miền đất nước đã anh dũng chiến đấu, tích cực cùng quan quân triều đình hoặc tự mình đứng lên chống thực dân Pháp.

Ngay từ khi thực dân Pháp đánh chiếm Đà Nẵng, nhân dân nơi đây, đặc biệt là các đội dân binh đã luôn tích cực ủng hộ, phối hợp với quân triều đình do danh tướng Nguyễn Tri Phương chỉ huy, chống lại quân xâm lược. Khi thực dân Pháp không thực hiện được âm mưu “đánh nhanh, thắng nhanh”, buộc phải chuyển hướng tiến đánh Nam Kỳ (tháng 2-1859), đông đảo nhân dân Nam Kỳ đã tích cực tham gia chống Pháp, kể cả sau khi triều đình ký với Pháp Hiệp ước Nhâm Tuất (năm 1862) thừa nhận việc cai quản 3 tỉnh miền Đông Nam Kỳ thuộc nước Pháp. Quân Pháp luôn phải đối mặt với những “trung tâm kháng chiến ở khắp mọi nơi, chia nhỏ ra vô cùng, hầu như có bao nhiêu người An Nam thì có bấy nhiêu trung tâm kháng chiến”[1].

- Triều Nguyễn duy trì chính sách bảo thủ, lạc hậu đối với nhân dân. Giữa thế kỉ XIX, khi Pháp đánh chiếm Việt Nam, có nhiều nhà tư tưởng đề nghị canh tân, đổi mới đất nước. Nhưng nhà Nguyễn đã từ chối con đường này. Nhà Nguyễn vẫn tiếp túc chính sách cai trị cũ, làm cho đất nước ngày càng suy yếu, mất dần sức đề kháng trong cuộc chiến chống Pháp. Như vậy, nhà Nguyễn vì sự ích kỉ của mình đã hy sinh quyền lợi của dân tộc.

- Trong quá trình kháng chiến chống Pháp, nhà Nguyễn còn mắc nhiều sai lầm như từ bỏ con đường vũ trang chống pháp, đi theo con đương thương lượng đầu hàng từng bước đến đầu hàng hoàn toàn; không biết chớp lấy thời cơ để giành thắng lợi.