Nếu Quang Dũng để hồn minh lang thang nơi mây trời non nước xứ Đoài thì hồn thơ của Hoàng cầm mãi đi về nương náu những mái đình, gốc đa, hội hè Kinh Bắc cổ kính ngàn đòi Dường như có hẳn một khoảng không gian riêng trong thơ Hoàng cầm “một không gian Kinh Bắc, một thòi gian Kinh Bắc”. Trên nền không gian ấy, cứ thấy “thấp thoáng một cô gái Kinh Bắc” thật gợi, thật thơ nên cũng rất say đắm quyến rũ lòng người.

Ai về Bên kia sông Đuống

Có nhở tùng gương mặt búp sen

Những cô hảng xén răng đen

Cười như mùa thu tỏa nắng

Bên kia sông Đuống ra đời trong giây phút “xúc động hồn thơ của Hoàng cầm. Bài thơ đã khắc họa sống động, tài hoa bức tranh Kinh Bắc cổ kính nên thơ giàu truyền thống trong hoài niệm, chứa chan tự hào tiếc nuối Kinh Bắc hiện ra vói con sông Đuống “lấp lánh”, “cát trạng phẳng lì”, bãi hồ “biêng biếc” mía dâu với lúa nếp thơm nồng, tranh Đông Hồ “nét tươi trong” đậm đà bản sắc dân tộc cùng những con người bình dị ẩn chứa vẻ đẹp riêng. Đó là em bé “sột soạt quần nâu”, đó là những cụ già “phơ phơ tóc trắng”, những nàng ‘môi cắn chỉ quết trầu”. Không chi vậy, vẻ đẹp con người Kinh Bắc còn được tái hiện qua chân dung những cô thôn nữ.

Người đọc một lần nữa lại thấy ở đây xuất hiện câu thơ:

Ai về Bẽn kia sòng Đuống Giọng thơ chứa đựng nỗi niềm khắc khoải khôn nguôi của tác giả về quê hương, lòi thơ có ca cái tâm thế ngóng vọng đến bồn chồn da diết. Ngay sau đó, chân dung những thôn nữ Kinh Bắc – được tái hiện bằng những chi tiết rất giàu tính thẩm mĩ vói “khuôn mặt búp sen” và hàm “răng đen”. Cùng nụ cười “như mùa thu tỏa nắng”. Đây là những nét gọi tả hơn là miêu tả “khuôn mặt búp sen” gợi nhiều liên tưởng: đó là một khuôn mặt xinh xắn, có màu phót hổng, có hương thơm thanh quý. Hình ảnh và ngôn ngữ tạo hình tinh tế, tài hoa nét dáng và hình riêng của nhũng thôn nữ Kinh Bắc với chiếc khăn mỏ quạ bình dị của dân tộc. Và những hàm răng “nhưng nhức” hạt na chứa cái duyên thầm. Như thế, con người đang được miêu tả bằng những chi tiết rất ấn tượng mang màu sắc thẩm mĩ, giản dị đôn hậu chất phác mà không kém phần duyên dáng nữ tính.

Cách mô tả như thế ta đã từng gặp trong thơ Nguyễn Bính, Anh Thơ, và xa hơn là trong những áng ca dao trữ tình. Đặc biệt, nét cười của những thôn nữ ấy được cám nhận như “mùa thu tỏa nắng”. Hình ảnh thơ này trỏ’ thành điểm sáng lung linh nhất của đoạn tho’ và toàn bài. Bởi lẽ đây là hình ảnh so sánh rất độc đáo và chính xác. Nắng mùa thu – thứ ánh sáng nhạt – nhẹ -1′ dịu – ấm của xứ Bắc được dùng để biểu đạt nụ cười người con gái tạo ấn tượng nụ cười như đang làm bừng sáng không gian, làm ấm lòng người. Ta bỗng dưng thấy nhớ câu thơ Lưu Trọng Lư trong Nắng mới khi tái hiện nụ cười của người mẹ noi kí ức mồ côi của đứa trẻ lên mười nhớ mẹ:

Nét cười đen nhảnh sau tay áo Trong ánh trưa hè trước dậu thưa Trong câu thơ của Lưu Trọng Lư, nắng là bối cảnh xuất hiện nụ cười của mẹ. Cái thứ nắng trong hoài niệm không âm u lạnh lẽo mà ngược lại, rực rỡ ấm áp làm sáng lên nụ cười của mẹ. Còn ở câu thơ của Hoàng cầm, nắng đồng hiện trong nụ cưòi, vẻ đẹp của nắng làm nên vẻ đẹp của thiếu nữ Kinh Bắc. Đây là lối tạo hình mang dấu ấn thi pháp riêng. Trong toàn bộ bài thơ, bất cứ vẻ đẹp nào của Kinh Bắc cũng được đồng hiện trong tương quan với ánh sáng, cùng ánh sáng, bằng ánh sáng. Từ vẻ đẹp của dòng sông Đuống “lấp lánh”, vẻ đẹp của tranh Đông Hồ “sáng bừng trên giấy điệp” đến vẻ đẹp của người mẹ Kinh Bắc “khuôn mặt bừng lên như dựng tràng” trong đêm đón nhận đoàn quân trở về giải phóng quê hương. Va sau này, đó là vẻ đẹp của người con gái Kinh Bắc “cười mê ánh sáng muôn lòng xuân xanh” trong khung cảnh thanh bình. Nụ cười của các thiếu nữ còn gợi liên tưởng đến câu ca:

Miệng cười như thể hoa ngâu Chiếc khăn đội đầu như thể hoa sen Có điều, trong mĩ cảm dân gian, nụ cười thôn nữ tỏa hương – thứ hương thầm kín đáo mà thanh cao. Còn thơ Hoàng cầm coi đó là nét cười rạng rỡ, trong trẻo mà đượm chất “hiếu tình” – cái vẻ đẹp riêng của thôn nữ vùng Kinh Bắc. Cho nên ai đã từng một lần đến miền quê này, chứng kiến nụ cười con người nơi đây sẽ không thể không nhớ tói câu thơ Hoàng cầm để cảm nhận rằng viết được câu thơ như thế quả thực phải là một cây bút tài hoa, phải là một hồn thơ tài hoa.

Từng tha thiết bởi đôi mắt người Sơn Tây trong thơ Quang Dũng, giờ đây người đọc lại bị ám ảnh bởi nụ “cười như mùa thu tỏa nắng” của thôn nữ Kinh Bắc trong thơ Hoàng Cầm. Mỗi tác giả bằng tinh cảm gắn bó sâu nặng với xứ sở, bằng tất cả sự tài hoa của mình khắc chạnh trong lòng người những vẻ đẹp của con người trong khoảnh khắc xuất thần của tài năng và xúc cảm. Xuân Diệu đã từng nói “Câu thơ hay hay cả xác lẫn hồn”. Những câu thơ tả sông Đuống và tả thôn nữ Kinh Bắc chính là những câu thơ như thế