Soạn bài: Hồn Trương Ba, da hàng thịt

1. Tác giả

   Lưu Quang Vũ (1948 – 1988) sinh ra ở Hạ Hòa, Phú Thọ, quê gốc ở Đà Nẵng, trong một gia đình tri thức, cha là nhà viết kịch Lưu Quang Thuận, nên thiên hướng và năng khiếu nghệ thuật của ông đã sớm bộc lộ từ nhỏ.

   Lưu Quang Vũ từng tham gia quân đội thời kì kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Ông bắt đầu sáng tác thơ từ khoảng giữa những năm sáu mươi của thế kỉ XX, đến những năm tám mươi thì chuyển sang hẳn lĩnh vực sân khấu. Chỉ trong bảy, tám năm, ông đã sáng tác khoảng mươi năm kịch bản và hầu hết được dàn dựng... Lưu Quang Vũ không chỉ trở thành một hiện tượng đặc biệt của sân khấu kịch trường những năm tám mươi của thế kỉ XX mà còn được coi là một trong những nhà soạn kịch tài năng nhất của nền văn học nghệ thuật Việt Nam hiện đại. Năm 1988, ông mất đột ngột vì tai nạn giao thông. Ông được nhà nước trao tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.

   Tác phẩm chính: Sống mãi tuổi 17, Nếu anh không đốt lửa, Lời thề thứ 9, Khoảnh khắc và vô tận, tôi và chúng ta,...

2. Tác phẩm

   Hồn Trương Ba, da hàng thịt (viết năm 1981 nhưng đến năm 1984 mới ra mắt công chúng) là một trong những vở kịch đặc sắc nhất của Lưu Quang Vũ, đã công diễn nhiều lần trên sân khấu trong và ngoài nước. Từ một cốt truyện dân gian, Lưu Quang Vũ đã xây dựng thành một vở kịch nói hiện đại, đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ, có ý nghĩa, triết lí và nhân văn sâu sắc.

   Văn bản trích phần lớn cảnh VII và đoạn kết của vở kịch.

Câu 1 (trang 153 sgk Ngữ Văn 12 Tập 2):

   Qua đoạn đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt, các hàm ý mà tác giả muốn gửi gắm:

   - Những nỗi dằn vặt, trăn trở của nhân vật hồn Trương Ba về cuộc sống ngang trái của mình.

   - Những lí lẽ cám dỗ của nhân vật xác hàng thịt.

   - Hình ảnh của Trương Ba và xác hàng thịt tác giả muốn để lại một ý nghĩa giáo dục sâu sắc không nên hoán đổi thể xác và trú ngụ vào những nơi không phải của mình.

   - Ý nghĩa triết lí của vở kịch: sự thống nhất giữa tư tưởng và hình thức. Đây là một ý nghĩa triết lí có tính khái quát cao, bao trùm nhiều mặt của đời sống xã hội.

Câu 2 (trang 153 sgk Ngữ Văn 12 Tập 2):

   Nguyên nhân khiến cho người thân của Trương Ba và cả Trương Ba rơi vào bất ổn và phải chịu nhiều đau khổ: Trương Ba (nhân hậu, trong sạch, ngay thẳng, có nhiều thú vui tao nhã, trí tuệ, chơi cờ...) nhưng phải trú nhờ thể xác của hàng thịt (thô lỗ, phũ phàng, dung tục). Ngay cả hồn Trương Ba ý thức được điều đó, ngày càng cảm thấy xa lạ với mọi người, thấy chán chính mình.

   Mọi người xung quanh không ai thừa nhận ông. Người thân trong gia đình, từ đứa cháu nhỏ đến người vợ, đứa con dâu đều cảm thấy xa lạ với cái thể xác thô tục ấy. Họ xa lánh, sợ hãi, thậm chí ghét bỏ, ghê tởm nó. Trương Ba rơi vào hụt hẫng, cô đơn. Gia đình anh hàng thịt càng không thể thích nghi được với những lời nói, việc làm, tư tưởng của một hồn Trương Ba xa lạ dù thể xác tồn tại trước mặt họ là chồng, cha họ.

   Nhân vật hồn Trương Ba rơi vào sự trớ trêu của hoàn cảnh. Ông bị mọi người xa lánh, sự tồn tại của ông vì thế cũng trở ên vô nghĩa, nặng nề, bức bối.

Câu 3 (trang 154 sgk Ngữ Văn 12 Tập 2):

   - Quan niệm của Đế Thích: Khuyên Trương Ba chấp nhận vì thế giới vốn không toàn vẹn: “Dưới đất, trên trời đều thế cả”.

   - Quan niệm của Trương Ba: không chấp nhận cái cảnh phải sống bên trong một đằng bên ngoài một nẻo, muốn được là mình “toàn vẹn”.

   → Sự khác nhau trong quan niệm về sự sống giữa Trương Ba và Đế Thích:

   - Đế Thích có cái nhìn quan liêu, hời hợt.

   - Trương Ba cần cuộc sống có ý nghĩa, phải đúng là mình, hòa hợp toàn vẹn giữa linh hồn và thể xác.

   * Trương Ba trách Đế Thích, người đem lại cho mình sự sống: “Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống, nhưng sống như thế nào thì ông chẳng cần biết” là hoàn toàn đúng bởi việc Trương Ba sống dựa vào xác hàng thịt đã khiến hồn ông trở thành nô lệ cho thân xác.

   * Màn đối thoại giữa Trương Ba và Đế Thích nói lên ý nghĩa:

   - Con người là một thể thống nhất, hồn và xác phải hài hòa. Không thể có một tâm hồn thanh cao trong một thân xác phàm tục, tội lỗi.

   - Sống thực sự cho ra cho con người không thể dễ dàng, đơn giản. Khi sống nhờ, sống chắp vá, không được là mình thì cuộc sống trở nên vô nghĩa.

Câu 4 (trang 154 sgk Ngữ Văn 12 Tập 2):

   Khi Trương Ba kiên quyết đòi trả xác cho hàng thịt, Đế Thích định cho hồn Trương Ba nhập vào cu Tị, Trương Ba từ chối bởi ông cho rằng một tâm hồn già cỗi trú ngụ trong thể xác của một cậu bé con. Ông không chấp nhận cách sống giả tạo, cuộc sống mà “khổ hơn là cái chết”.

   Quyết định của hồn Trương Ba thể hiện một tính cách quyết đoán, mạnh mẽ và cả một lòng nhân hậu, giàu tình yêu thương.

Câu 5 (trang 154 sgk Ngữ Văn 12 Tập 2):

   Kết thúc vở kịch, nhân vật hồn Trương Ba chấp nhận cái chết, dù là cái chết oan ức. Đoạn kết của đoạn trích làm bừng sáng nhân cách của Trương Ba, là thông điệp về sự chiến thắng của cái thiện, cái đẹp và sự sống đích thực.

   → Gửi gắm thông điệp: Một trong những điều quý giá nhất của mỗi người là được sống là mình, sống trọn vẹn với những giá trị mà mình có và theo đuổi. Cuộc sống thật sự có ý nghĩa khi con người được sống trong sự hài hòa giữa thể xác và linh hồn, con người phải biết đấu tranh để hoàn thiện nhân cách, vươn tới giá trị cao quý.

   Giả định Đế Thích cho Trương Ba được sống trong xác hàng thịt hoặc hồn Trương Ba nhập vào cu Tị và Trương Ba đồng ý. Cuộc sống của Trương Ba sẽ vô cùng giắc rối, khổ sở.

   - Nếu nhập vào xác hàng thịt thì Trương Ba chỉ biết làm những công việc của anh hàng thịt, còn người nhà Trương Ba thì cảm thấy xa lạ với thân xác kì lạ, thô lỗ, vụng về của anh hàng thịt.

   - Nếu nhập vào xác cu Tị: Trương Ba còn đau khổ hơn vì Trương Ba là một người từng trải, chín chắn, già dặn không thể nào có sự hòa hợp với thân xác của một đứa trẻ, ông không thể làm được những việc mà ông muốn làm.