Soạn bài Ôn tập văn học dân gian Việt Nam - Soạn văn lớp 10

Tóm tắt bài

I. Nội dung ôn tập

  1. Trình bày các đặc trưng cơ bản của văn học dân gian

• Văn học dân gian là những tác phẩm nghệ thuật ngôn từ truyền miệng được hình thành, tồn tại, phát triển nhở tập thể và gắn bó, phục vụ trực tiếp cho các hoạt động khác nhau trong đời sống cộng đổng.
• Văn học dân gian có 3 đặc trưng cơ bản sau đây:

+ Là những tác phẩm nghệ thuật ngôn từ truyền miệng;

+ Được sáng tạo tập thể;

+ Gắn bó và phục vụ trực tiếp cho các sinh hoạt khác nhau trong đời sống cộng đồng.

Những đặc trưng đó làm nên tính truyền miệng, tính tập thể , tính thực hành của văn học dân gian và phân biệt nó với văn học viết.

2. Chỉ ra những đặc trưng chủ yếu nhất của các thể loại văn học dân gian

3. Lập bảng tổng hợp, so sánh các thể loại truyện dân gian đã học

4. Về nội dung và nghệ thuật của ca dao

a)     Về nội dung, có ca dao than thân, ca dao yêu thương, tình nghĩa và ca dao hài hước.

• Ca dao than thân thường là lời của người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Thân phận của họ bị phụ thuộc vào những người khác trong xã hội, giá trị của họ không được ai biết đến. Thân phận ấy thường được nói lên bằng những so sánh ẩn dụ như tấm lụa đào..., củ ấu gai...
• Ca dao yêu thương, tình nghĩa đề cập đến những tình cảm, phẩm chất của người lao động như tình bạn cao đẹp, tình yêu tha thiết mặn nồng với nỗi thương nhớ da diết và ước muốn mành liệt, tình nghĩa thủy chung của con người trong cuộc sống... thường được nói lên bằng những biểu tượng như tấm khăn, ngọn đèn, cái cầu, con thuyền, hến nước, gừng cay — muối mặn...
• Ca dao hài hước nói lên tâm hồn lạc quan yêu đời của người lao động trong cuộc sống còn nhiều vất vả lo toan của họ.

b)    Về nghệ thuật, ca dao sử dụng nhiều biện pháp nghệ thuật đậm đà màu sắc dân gian, rất phong phú và sáng tạo. Điều này ít thấy trong thơ của văn học viết.

BÀI TẬP VẬN DỤNG

Bài tập 1.

• Đoạn 1 : “Đăm Săn rung khiên múa... trúng một cái chão cột trâu”.
• Đoạn 2: “Thế là Đăm Săn lại múa., cũng không thủng”.
• Đoạn 3: “Vì vậy, danh vang đến thần... từ trong bụng mẹ”.
• Những nét nổi bật trong nghệ thuật miêu tả nhân vật anh hùng sử thi đó là các thủ pháp so sánh, phóng đại, trùng điệp được dùng nhiều và rất sáng tạo với trí tưởng tượng vô cùng phong phú.
• Nhờ những thủ pháp đặc trưng đó, vẻ đẹp của người anh hùng sử thi đã được lí tưởng hóa: một vẻ đẹp kì vĩ trong một khung cảnh hoành tráng.

Bài tập 2.

Tấn bi kịch của Mị Châu — Trọng Thủy

Bài tập 3.

Đặc sắc nghệ thuật của truyện Tấm Cám bộc lộ ở sự chuyển biến của hình tượng nhân vật Tấm.

• Giai đoạn đầu: Tấm còn yếu đuối, thụ động, mỗi lúc gặp khó khăn Tấm chỉ còn biết khóc không biết làm gì khác, thế là Bụt hiện ra giúp đỡ.
• Giai đoạn sau: Tấm đã kiên quyết đấu tranh giành lại cuộc sống và hạnh phúc của mình. Không có sự giúp đỡ trực tiếp của Bụt, sau nhiều lần hóa kiếp, Tấm đã trở lại kiếp người để giành lại hạnh phúc cho mình.

Có thể lí giải sự tiến triển ấy như sau: Lúc đầu Tấm chưa ý thức rõ về thân phận của mình, vả lại mâu thuẫn giai cấp cũng chưa căng thẳng lại có Bụt hiện ra trực tiếp hỗ trợ nên Tấm thụ động, nhưng càng về sau, mâu thuẫn giai cấp càng quyết Hệt, biến thành xung đột một mất một còn khiến Tấm phải kiên quyết đấu tranh để giành lại cuộc sống và hạnh I phúc của mình. Đó chính là sức sống mãnh liệt, sự trỗi dậy lớn lao của con người trước sự vùi dập của các thế lực thù địch để cải thiện, cái tốt thắng cái ác và cái xấu. Đó là cuộc đấu tranh đến cùng cho cái thiện, cái tốt.

Bài tập 4.

Bài tập 5.

a)    Điền tiếp từ vào các câu ca dao:

• Thân em như hạt mưa rào

Hạt rơi xuống giếng, hạt vào vườn hoa.

• Thân em như trái bần trôi

Gió dập sóng dồi biết tấp vào đâu.

• Thân em như cái quả xoài trên cây

           Gió đông, gió tây, gió nam, gió bắc

           Nó đánh lúc la lúc lắc trên cành.

• Chiều chiều ra đứng ngõ sau

Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều.

•  Chiều chiều mây phủ Sơn Trà

Lòng ta thương bạn nước mắt và lộn cơm.

• Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Nhớ người yếm trắng dải điều thắt lưng.

Mô thức mở đầu các bài ca dao được lặp lại có tác dụng nhấn mạnh để tăng thêm màu sắc gợi cảm cho người nghe (đọc).

b)   Thống kê các hình ảnh so sánh, ẩn dụ trong các bài ca dao đã học: tấm lụa đào..., củ ấu gai..., tấm khăn, ngọn đèn...; trăng sao, mặt trời...

 — Người bình dân thường lấy các hình ảnh đó trong cuộc sống đời thường, trong thiên nhiên, vũ trụ nâng lên thành hình ảnh ẩn dụ nên dễ cảm nhận, đem đến hiệu quả nghệ thuật cao đôi với người nghe (đọc).

c)   Ca dao nói về:

-    Chiếc khăn, chiếc áo; nỗi nhớ của những đôi lứa đang yêu: xem phần Hướng dẫn giải bài tập ở bài Ca dao than thân, yêu thương, tình nghĩa.

•  Thuyền ơi có nhở bển chăng

Bến thỉ một dạ khăng khăng đợỉ thuyền.

• Cây đa cũ, bến đò xưa

Bộ hành cỏ nghĩa, nắng mưa cũng chờ.

•  Trăm năm đành lỗi hẹn hò

Cây đa bến cũ, con đò khác đưa.

-    Gừng cay — muối mặn:

• Tay nâng chén muối, đĩa gừng

Gừng cay, muối mặn xỉn đừng quên nhau.

d) Ca dao hài hước mang lại tiếng cười giải trí, mua vui cho con người trong cuộc sống:

+    Xắn quần bắt kiến cưỡi chơi

Trèo cây rau má đánh rơi mất quần.

+        Ngồi buồn đốt một đống rơm,

Khói bay nghi ngút chẳng thơm chút nào

          Khói lên đến tận Thiên Tào,

Ngọc Hoàng phán hỏi: Thằng nào đốt rơm?

Bài tập 6:

Một số câu thơ, bài thơ của các nhà thơ trung đại và hiện đại có ảnh hưởng qua lại với ca dao:

• Truyện Kiều của Nguyễn Du có câu: Thiếp như hoa đã lìa cành, -  Chàng như con bướm lượn vành mà chơi, ca dao: Ai làm cho bướm lìa hoa, - Con chim xanh nỡ bay qua vườn hồng; câu: Sầu đong càng lắc càng đầy, - Ba thu dọn lại một ngày dài ghê, ca dao: Ai đi muôn dặm non sông, - Để ai chứa chất sầụ đong vơi đầy.
• Cảm hứng "Thân em như" trong ca dao cũng là cảm hứng của Hồ Xuân Hương về thân phận người phụ nữ trong nhiều bài thơ như bài Bánh trôi nước...
• Hai câu thơ của Nguyễn Khoa Điềm trong bài Đất Nước: "Đất nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn", - "Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc" lấy ý từ hai truyện dân gian Trầu cau và Thánh Gióng. Còn câu thơ: Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm đã vận dụng một cách sáng tạo ca dao Khăn thương nhớ ai vào câu thơ hiện đại của mình.