Cách đọc tên hợp chất hữu cơ là tài liệu rất quan trọng đối với các em học sinh lớp 8, lớp 9. Cách đọc tên các hợp chất hữu cơ gồm 13 trang tổng hợp đầy đủ lý thuyết, cách đọc kèm theo một số bài tập có đáp án và tự luyện.

Khi học cách gọi tên (danh pháp các hợp chất hữu cơ) các bạn có thể hình dung và xác định cấu trúc của một hợp chất mà không cần nhìn vào công thức hoá học. Giúp bạn có thể đọc và nghiên cứu các tài liệu khoa học, sách giáo trình và bài báo về hoá học hữu cơ. Hy vọng qua tài liệu này sẽ giúp bạn hiểu sâu hơn về cách dùng cũng như các cách gọi tên các hợp chất hữu cơ. Ngoài ra các em xem thêm một số tài liệu như: Bài tập viết công thức hóa học lớp 8, Công thức Hóa học lớp 8, 300 câu hỏi trắc nghiệm môn Hóa học lớp 8.

Cách đọc tên hợp chất hữu cơ

• I. Thế nào là danh pháp
• II. Danh pháp các loại hợp chất hữu cơ
• III. Cách giải bài tập gọi tên hợp chất hữu cơ
• IV. Bài tập trắc nghiệm về cách gọi tên hợp chất hữu cơ

I. Thế nào là danh pháp

1. Tên thông thường

thường đặt theo nguồn gốc tìm ra chúng đôi khi có phần đuôi để chỉ rõ hợp chất loại nào.

2. Tên hệ thống theo danh pháp IUPAC

a) Tên gốc – chức: gồm Tên phần gốc_Tên phần định chức.

VD: C₂H₅ – Cl: Etyl clorua; C₂H₅ – O – CH₃: Etyl metyl ete

Iso và neo viết liền, sec- và tert- có dấu gạch nối "-"

b) Tên thay thế:

Tên thay thế được viết liền, không viết cách như tên gốc chức, phân làm ba phần như sau: Tên phần thế (có thể không có) + Tên mạch cacbon chính + (bắt buộc phải có) + Tên phần định chức (bắt buộc phải có)

Thí dụ:

H₃C – CH₃: et+an (etan);

C₂H₅ – Cl: clo+et+an (cloetan);

CH₃ – CH=CH – CH₃: but-2-en;

CH₃ – CH(OH) – CH = CH₂: but-3-en-2-ol

Chú ý: Thứ tự ưu tiên trong mạch như sau:

-COOH > -CHO > -OH > -NH₂> -C=C > -C≡CH > nhóm thế

Thí dụ:

OHC-CHO: etanđial;

HC≡C-CH₂-CH₂-C(CH=CH₂)=CH-CHO: 3-vinylhept-2-en-6-inal

OHC-C≡C-CH₂-CH₂-C(CH=CH₂)=CH-CHO: 3-vinyloct-2-en-6-inđial

3. Tên số đếm và tên mạch cacbon chính

Cách nhớ:

Mẹ Em Phải Bón Phân Hóa Học Ở Ngoài Đồng

Mình Em Phải Bao Phen Hồi Hộp Ôi Người Đẹp

4. Tên một số gốc (nhóm) hiđrocacbon thường gặp

a) Gốc (nhóm) no ankyl: (từ ankan bớt đi 1H ta được nhóm ankyl)

CH₃-: metyl;

CH₃-CH₂-: etyl;

CH₃-CH₂-CH₂-: propyl;

CH₃-CH(CH₃)-: isopropyl;

CH₃[CH₂]₂CH₂-: butyl;

CH₃-CH(CH₃)-CH₂-: isobutyl;

CH₃-CH₂-CH(CH₃)-: sec-butyl

(CH₃)₃C-: tert-butyl;

CH₃-CH(CH₃)-CH₂-CH₂-: isoamyl

b) Gốc (nhóm) không no: CH₂=CH-: vinyl; CH₂=CH-CH₂-: anlyl

c) Gốc (nhóm) thơm: C₆H₅-: phenyl; C₆H₅-CH₂-: benzyl

d) Gốc (nhóm) anđehit-xeton:

-CHO: fomyl;

-CH₂-CHO: fomyl metyl;

CH₃-CO-: axetyl;

C₆H₅CO-: benzoyl

II. Danh pháp các loại hợp chất hữu cơ

1. ANKAN: C_nH_2n+2

a) Ankan không phân nhánh

b) Ankan phân nhánh: Số chỉ vị trí-Tên nhánh+Tên mạch chính+an

* Mạch chính là mạch dài nhất, có nhiều nhánh nhất. Đánh số các nguyên tử cacbon thuộc mạch chính bắt đầu từ phía phân nhánh sớm hơn.

* Gọi tên mạch nhánh (tên nhóm ankyl) theo thứ tự vần chữ cái. Số chỉ vị trí nhánh nào đặt ngay trước gạch nối với tên nhánh đó.

3-etyl-2-metylpentan

Chọn mạch chính:

Mạch (a): 5C, 2 nhánh } Đúng

Mạch (b): 5C, 1 nhánh } Sai

Đánh số mạch chính:

Số 1 từ đầu bên phải vì đầu phải phân nhánh sớm hơn đầu trái

Gọi tên nhánh theo vần chữ cái (VD nhánh Etyl trước nhánh Metyl) sau đó đến tên mạch C chính rồi đến đuôi an.

2. XICLOANKAN: C_nH_2n (n≥3)

Tên monoxicloankan: Số chỉ vị trí nhánh - tên nhánh + xiclo + Tên mạch chính + an

Mạch chính là mạch vòng. Đánh số sao cho tổng các số chỉ vị trí các mạch nhánh là nhỏ nhất.

3. ANKEN: CnH2n (n≥2)

a) Tên của anken đơn giản lấy từ tên của ankan tương ứng nhưng đổi đuôi an thành đuôi ilen.

CH₂=CH₂: etilen;

CH₂=CH-CH₃: propilen;

CH₂=CH-CH₂-CH₃: α-butilen;

CH₃-CH=CH-CH₃: β-butilen; CH₂=C(CH₃)-CH₃: isobutilen

b) Tên thay thế

Số chỉ vị trí - Tên nhánh + Tên mạch chính - số chỉ vị trí nối đôi - en

• Mạch chính là mạch chứa liên kết đôi, dài nhất và có nhiều nhánh nhất.
• Đánh số C mạch chính bắt đầu từ phía gần liên kết đôi hơn.
• Số chỉ vị trí liên kết đôi ghi ngay trước đuôi en (khi mạch chính chỉ có 2 hoặc 3 nguyên tử C thì không cần ghi).

CH₂=CHCH₂CH₂CH₃: pent-1-en;

CH₃CH=CHCH₂CH₃: pent-2-en;

CH₂=C(CH₃)-CH₂CH₃: 2-metylbut-1-en;

CH₃C(CH₃)=CHCH₃: 2-metylbut-2-en

Đồng phân hình học:

abC=Cde để có đp hình học thì phải có a≠b và d≠e giả sử a>b, e>d

Dựa vào số hiệu nguyên tử của nguyên tử LK trực tiếp với >C=C< để so sánh a với b, e với d. Số hiệu nguyên tử càng lớn độ phân cấp càng cao.

- H< -CH₃ < -NH₂ < -OH <- F < -Cl

1 6 7 8 9 17

Nếu các nguyên tử LK trực tiếp với C mang nối đôi là đồng nhất thì xét đến nguyên tử LK tiếp theo.

- CH₂ -H< -CH₂-CH₃ < -CH₂-OH < -CH₂-Cl

≡C (6 x 3=18) < ≡N (7x3=21); =C ( 6 x 2=12) < =O (8 x 2 = 16)…

- C≡CH (6x3=18)< -C≡N (7x3=21) < -COR (8 x 2+ 6=22) < -COOH (8 x 2+ 8 = 24)

1LK C=C có 2 đp hình học

n LK C=C có 2n đp hình học

Nếu ae cùng phía => đp cis-; ae khác phía=>đp trans- (cis-thuyền trans-ghế)

4. ANKAĐIEN: C_nH_2n-2 (n ≥ 3)

Vị trí nhánh - Tên nhánh + Tên mạch chính (thêm “a”)-số chỉ vị trí hai nối đôi-đien

• Mạch chính là mạch chứa 2 liên kết đôi, dài nhất, có nhiều nhánh nhất.
• Đánh số C mạch chính bắt đầu từ phía gần liên kết đôi hơn.

VD:

CH₂=C=CH₂: propađien (anlen);

CH₂=CH-CH=CH₂: buta-1,3-đien (butađien);

CH₂=C(CH₃)-CH=CH₂: 2-metylbuta-1,3-đien (isopren);

CH₂=CH-CH₂-CH=CH₂: penta-1,4-đien

5. ANKIN: C_nH_2n-2 (n ≥ 2)

a) Tên thông thường: CH≡CH: axetilen; R-C≡C-R’: tên R, R’+axetilen (viết liền)

VD:

CH₃-C≡C-C₂H₅: etylmetylaxetilen;

CH≡C-CH=CH₂: vinylaxetilen

b) Theo IUPAC: Quy tắc gọi tên ankin tương tự như gọi tên anken, nhưng dùng đuôi in để chỉ liên kết ba.

VD: CH≡CH: etin;

CH≡C-CH₃: propin;

CH≡C-CH₂CH₃: but-1-in;

CH₃C≡CCH₃: but-2-in

6. HIĐROCACBON THƠM

a) Tên thay thế: Phải chỉ rõ vị trí các nguyên tử C của vòng bằng các chữ số hoặc các chữ cái o, m, p.

b) Tên thông thường: Những hợp chất thơm, một số lớn không có tên không theo hệ thống danh pháp mà thường dùng tên thông thường.

C₆H₅-CH(CH₃)₂: isopropylbenzen (cumen)

C₆H₅-CH=CH₂: stiren (vinylbenzen, phenyletilen)

7. DẪN XUẤT HALOGEN CỦA HIĐROCACBON

a) Tên thông thường:

VD: CHCl₃: clorofom;

CHBr₃: bromofom;

CHI₃: iođofom

b) Tên gốc-chức: Tên gốc hiđrocacbon_halogenua (viết cách)

VD: CH₂Cl₂: metilen clorua;

CH₂=CH-F: vinyl florua;

C₆H₅-CH₂-Br: benzyl bromua

c) Tên thay thế: Coi các nguyên tử halogen là những nhóm thế đính vào mạch chính:

Vị trí halogen - Tên halogen + Tên hiđrocacbon tương ứng.

VD: FCH₂CH₂CH₂CH₃: 1-flobutan;

CH₃CHFCH₂CH₃: 2-flobutan;

FCH₂CH(CH₃)CH₃: 1-flo-2-metylpropan;

(CH₃)₃CF: 2-flo-2-metylpropan

8. ANCOL

a) Tên thông thường (tên gốc-chức):

Ancol_Tên gốc hiđrocacbon+ic

VD:

CH₃OH: ancol metylic;

(CH₃)₂CHOH: ancol isopropylic;

CH₂=CHCH₂OH: ancol anlylic;

C₆H₅CH₂OH: ancol benzylic

b) Tên thay thế:

Tên hiđrocacbon tương ứng theo mạch chính-số chỉ vị trí-ol

Mạch chính được quy định là mạch cacbon dài nhất có chứa nhóm –OH.

Số chỉ vị trí được bắt đầu từ phía gần nhóm –OH hơn.

CH₃CH₂CH₂CH₂OH: butan-1-ol;

CH₃CH₂CH(OH)CH₃: butan-2-ol;

(CH₃)₃C-OH: 2-metylpropan-2-ol (ancol tert-butylic);

(CH₃)₂CCH₂CH₂OH: 3-metylbutan-1-ol (ancol isoamylic)

HO-CH₂-CH₂-OH: etan-1,2-điol (etylen glycol)

HO-CH₂-CH(OH)-CH₂-OH: propan-1,2,3-triol (glixerol)

(CH₃)₂C=CHCH₂CH₂CH(CH₃)CH₂CH₂OH: 3,7-đimetyloct-6-en-1-ol (xitronelol trong tinh dầu sả)

9. PHENOL

Phenol là loại hợp chất mà phân tử có chứa nhóm hiđroxyl (-OH) liên kết trực tiếp với vòng benzen.

10. ANĐEHIT – XETON

*Anđehit: Theo IUPAC, tên thay thế: Tên của hiđrocacbon tương ứng (tính cả C của –CHO) + al

Mạch chính chứa nhóm –CH=O (nhóm cacbanđehit), đánh số từ nhóm đó.

Một số anđehit đơn giản hay được gọi theo tên thông thường (xuất phát từ tên thông thường của axit)

Cách 1: Anđehit_Tên axit tương ứng (bỏ axit)

Cách 2: Tên axit tương ứng (bỏ axit, bỏ đuôi “ic” hoặc “oic”) + anđehit

C₆H₅CHO: benzanđehit; para -C₆H₄(CHO)₂: benzene-1,3-đicacbanđehit

*Xeton: Tên thay thế:

Tên của mạch hiđrocacbon tương ứng (tính cả C của -CO-)-vị trí nhóm >C=O-on

Mạch chính chứa nhóm >C=O (nhóm cacbonyl), đánh số 1 từ đầu gần nhóm đó.

Tên gốc-chức của xeton gồm tên gốc R, R’ đính với nhóm >C=O và từ xeton (R-CO-R’)

Ví dụ:

CH₃-CO-CH₃: propan-2-on (đimetylxeton, axeton);

CH₃-CO-C₂H₅: butan-2-on (etyl metyl xeton);

CH₃-CO-CH=CH₂: but-3-en-2-on (metyl vinyl xeton)

CH₃-CO-C₆H₅: axetophenon

III. Cách giải bài tập gọi tên hợp chất hữu cơ

Bước 1: Chọn mạch cacbon chính. Đó là mạch cacbon dài nhất hoặc ít cacbon nhưng chứa nối đôi, nối ba, nhóm thế, nhóm chức, …

Bước 2: Đánh số thứ tự các nguyên tử cacbon trong mạch chính xuất phát từ phía gần nhóm chức, nối đôi, nối ba, nhóm thế, mạch nhánh.

Quy tắc đánh số, theo thứ tự sau:

+) Nhóm chức → nối đôi → nối ba → mạch nhánh

+) Đối với hợp chất tạp chức thì ưu tiên lần lượt:

Axit → andehit → rượu

Bước 3: Xác định nhóm thế và vị trí của chúng trên mạch cacbon chính.

Bước 4: Gọi tên

+) Trước tiên gọi tên các nhóm thế và vị trí của chúng trên mạch cacbon chính, cuối cùng gọi tên hợp chất ứng với mạch cacbon chính.

Chú ý: Mạch cacbon phải liên tục, không có nguyên tố khác chen vào giữa, ví dụ: CH₃-CH₂-O-CH(CH₃)2 có 2 mạch cacbon, đều là mạch thẳng.

+) Nếu có nhiều nhóm thế giống nhau thì gộp chúng lại và thêm từ đi (2), tri (3), tetra (4), penta (5), …

+) Theo qui ước: con số chỉ vị trí nhóm thế đặt trước tên gọi của nó, con số chỉ vị trí nối đôi, nối ba, nhóm chức (ở mạch cacbon chính) đặt ở phía sau.

IV. Bài tập tự luận về gọi tên hợp chất hữu cơ

Bài 1: Viết công thức cấu tạo của hợp chất có tên sau đây:

1, 1, 2, 2 – tetracloetan

Gợi ý đáp án

Ta đi từ đuôi an (hidrocacbon no) → etan(có 2C), tetraclo (có 4 clo thế ở các vị trí 1, 1, 2, 2)

Do đó CTCT là : CHCl₂-CHCl₂

Bài 2: Cho công thức cấu tạo sau, hỏi hợp chất này tên là gì?

CH₂=CH-CH(CH₃)-CH(CH₃)-CH₂-CH₃

Gợi ý đáp án:

Ta xác định mạch chính có 6C

CTCT này mạch hở, có 1 liên kết “=”, còn lại là liên kết đơn → Anken → Vị trí nối đôi ở C đầu tiên.

Hợp chất này có 2 nhóm –CH₃ ở nhánh, ở vị trí C số 3 và số 4.

Vậy tên gọi của hợp chất này là: 3, 4 – dimetylhex – 1 – en.

V. Bài tập trắc nghiệm về cách gọi tên hợp chất hữu cơ

Câu 1. Hợp chất (CH₃)₂C=CHC(CH₃)₂CH=CHBr có danh pháp IUPAC là

A. 1-brom-3, 5-trimetylhexa-1, 4-đien

B. 3, 3, 5-trimetylhexa-1, 4-đien-1-brom.

C. 2, 4, 4-trimetylhexa-2, 5-đien-6-brom.

D. 1-brom-3, 3, 5-trimetylhexa-1,4-đien

Câu 2. Hợp chất (CH₃)₂C=CH-C(CH₃)₃ có danh pháp IUPAC là

A. 2, 2, 4- trimetylpent-3-en.

B. 2, 4-trimetylpent-2-en.

C. 2, 4, 4-trimetylpent-2-en.

D. 2, 4-trimetylpent-3-en.

Câu 3. Hợp chất CH₂=CHC(CH₃)₂CH₂CH(OH)CH₃ có danh pháp IUPAC là

A. 1, 3, 3-trimetylpent-4-en-1-ol.

B. 3, 3, 5-trimetylpent-1-en-5-ol.

C. 4, 4-đimetylhex-5-en-2-ol.

D. 3, 3-đimetylhex-1-en-5-ol.

Câu 4. Công thức cấu tạo CH₃CH(CH₃)CH₂CH₂CH₃ ứng với tên gọi nào sau đây?

A. 1,1-đimetylbutan

B. 2-metylpentan

C. neopentan

D. isobutan

Câu 5. Công thức cấu tạo của gốc isopropyl là:

A. CH₃-CH₂-

B. CH₃-CH₂-CH₂-

C. CH₃-CH(CH₃)-

D. CH₃-CH(CH₃)-CH₂-

Câu 6. Hợp chất (CH₃)₂CHCH₂CH₂CH₃ có tên gọi là

A. neopentan

B. 2- metylpentan

C. ísopentan

D. 1,1- đimetylbutan

Câu 7. Chất (CH₃)C-C≡CH có tên theo IUPAC là:

A. 3,3,3-trimetylprop-1-in

B. tert-butyletin

C. 3,3-đimetylbut-1-in

D. 2,2-đimetylbut-3-in

Câu 8. (CH₃)₂CHC₆H₅ có tên gọi là:

A. propylbenzen.

B. n-propylbenzen.

C. iso-propylbenzen.

D. đimetylbenzen.

Câu 9. Gốc C₆H₅-CH₂- và gốc C₆H₅- có tên gọi là:

A. phenyl và benzyl.

B. vinyl và anlyl.

C. anlyl và Vinyl.

D. benzyl và phenyl.

Câu 10. Cho ankan có công thức cấu tạo là: (CH₃)₂CH­CH₂C(CH₃)₃. Tên gọi của ankan là:

A. 2, 2, 4-trimetylpentan.

B. 2, 4-trimetylpetan.

C. 2, 4, 4-trimetylpentan.

D. 2-đimetyl-4-metylpentan

Câu 11. Hợp chất hữu cơ X có tên gọi là: 2 - Clo - 3 - metylpentan. Công thức cấu tạo của X là:

A. CH₃CH₂CH(Cl)CH(CH₃)₂

B. CH₃CH(Cl)CH(CH₃)CH₂CH₃

C. CH₃CH₂CH(CH₃)CH₂CH₂Cl

D. CH₃CH(Cl)CH₂CH(CH₃)CH₃

Câu 12. Khi cho 2-metylbutan tác dụng với Cl2 theo tỷ lệ mol 1:1 thì tạo ra sản phẩm chính là

A. 1-clo-2-metylbutan.

B. 2-clo-2-metylbutan.

C. 2-clo-3-metylbutan.

D. 1-clo-3-metylbutan.

Câu 13. CTCT nào sau đây có tên gọi là: isopentan

A. C(CH₃)₃

B. CH₃CH₂CH(CH₃)CH₃

C. CH₃CH₂CH(CH₃)CH₂CH₃

D. CH₃CH(CH₃)CH₂CH₂CH₃

Câu 14. Khi clo hóa một ankan có công thức phân tử C₆H₁₄, người ta chỉ thu được 2 sản phẩm thế monoclo. Danh pháp IUPAC của ankan đó là

A. 2,2-đimetylbutan.

B. 2-metylpentan.

C. n-hexan.

D. 2,3-đimetylbutan.