Chuyện truyền thuyết Nàng Han từ thời xưa của dân tộc Thái kể về nữ tướng
anh hùng ,trong lúc bản mường bị giặc ngoại xâm cướp phá,có người phụ nữ trẻ mặc giả trai đến kêu gọi thanh niên trai trẻ đi đánh đuổi giặc ra khỏi bản mường.Truyền thuyết như vậy nên nhiều bản mường người Thái có đền thờ và lễ hội Nàng Han,như địa danh có thật dưới đây.

Bờ sông Nậm Na ở đầu bản Chiềng Nưa,xã Chăn Nưa,huyện Sìn Hồ,tỉnh Lai Châu có bãi cát mịn tên gọi là Đon Tướng ( bãi cát tướng quân ) phía đầu nguồn có mỏm đá nhô ra bờ sông,nơi đây ngày xưa có đền thờ Nàng Han.Ngày rằm tháng giêng hằng năm lễ hội cúng tế Nàng Han được tổ chức tại đây .

Truyện kể rằng : Ngày xửa ngày xưa bản mường phía Bắc đang sống yên vui thanh bình thì bị giặc ngoại sâm tràn xuống cướp bóc. Bọn giặc hunh ác, đi đến đâu là khói lửa ngút trời,chúng đốt phá nhà cửa,chém giết dân lành,người già trẻ nhỏ cũng không tha,tiếng kêu khóc oán hận thấu tận trời xanh .Các tù trưởng tổ chức quân lính chống cự nhưng thế giặc mạnh không thắng được bọn chúng,các bản mường lần lượt thất thủ rơi vào tay giặc. Trong tình cảnh bản mường ngàn cân treo sợi tóc.

Một hôm bỗng xuất hiện một chàng trai trẻ,khôi ngô tuấn tú mặt hồng hào tươi như bông hoa,mặc áo giáp.Không ai biết người từ phương nào đến,cũng không biết họ tên là gì. Chàng trai kêu gọi những thanh niên trai trẻ chưa lập gia đình vào quân lính để chống giặc cứu bản mường.Chàng huấn luyện cho họ biết sử dụng cung nỏ,gươm giáo cũng như cách sung pha trận mạc giáp mặt với quân thù.Tất cả đều bầu chàng trai làm tướng và gọi chàng là anh tướng.
Khi quân lính đã được huấn luyện thành thạo,anh tướng chọn được ngày lành đã tập trung quân lính tại Đon Tướng , anh tướng lệnh cho mổ trâu trắng tế thần trời thần đất,thần núi thần sông và khao quân sĩ cơm thịt no say trước khi ra trận. Rồi anh tướng cưỡi ngựa dẫn đầu đưa quân ra trận đánh giặc,có câu thơ làm chứng :
“ Tắm nước Nàng Han lội chỗ sâu
Đánh giặc Nàng Han dẫn đầu”.(1)
Anh tướng xông vào chém giết bọn giặc như vào chỗ không người,không mũi tên,gươm giáo nào đụng được đến người vị tướng trẻ.Anh tướng cùng quân lính dũng mãnh kéo đến bản nào là bọn giặc thua chạy tan tác.Bọn chúng run rẩy,kêu khóc giẫm đạp lên nhau bỏ chạy về mường chúng ở phương Bắc.
Đánh đuổi bọn giặc ác ra khỏi bản mường,quân lính kéo về trước sự vui mừng chào đón của dân các bản mường.Anh tướng dẫn quân về tập trung ở bãi cát tướng quân,rồi lệnh cho mọi người xuống sông Nậm Na tắm rửa sạch sẽ để chuẩn bị dự liên hoan mừng chiến thắng.Khi đó anh tướng cũng lấm lem bụi đất lẫn máu quân địch,nên đã trèo qua mỏm đá chắn phía đầu nguồn Đon Tướng sang tắm ở vũng có tên gọi là Nghe Van Hung ,nơi này khuất ở Đon Tướng nhìn sang không thấy.Anh tướng tắm rửa sạch sẽ,bỏ lại quần áo,giáp trụ bên bờ sông rồi biến mất cũng đột ngột như lúc anh đến vậy.

Dân chúng và quân lính chờ lâu quá không thấy anh tướng quay về nên đã kéo nhau đi tìm.Người đâu không thấy ,chỉ thấy quần áo,đồ đạc bỏ lại ở bờ sông, họ vô cùng ngạc nhiên khi thấy quần áo lót của tướng quân là đồ của con gái! Xem xét kỹ mọi người mới vỡ lẽ,thì ra anh tướng trẻ tuổi dũng mãnh của họ là người con gái xinh đẹp,mặc giả trai để chiêu mộ binh sĩ và cầm quân đánh giặc(2),họ mới đặt tên cho anh tướng là: Nàng Han.

Đáp án:

Giải thích các bước giải:

Nàng Han được sinh ra trong gia đình có bốn người con là: Sảnh, Han, Hon, Măng. Chẳng may bố mẹ mất sớm do bị lũ ống khi đi bắt cá ở suối Viềng. Ông Tùng, bà Tà thương tình đem lũ trẻ về nuôi dạy và cho người anh cả được mang họ của người Chiềng La nên có tên Hà Sảnh. Càng lớn Han càng đẹp, mười sáu tuổi đã như "người đàn bà đúc thành khuôn"  . Trước khi mất, ông Tùng, bà Tà truyền dạy: "Bố mẹ cho con trai Hà Sảnh cái đất Chiềng La làm nơi ở, cho con gái Han cái hang Cá Trê ngoài núi Thiên Tạo làm nơi chơi. Muốn mở lên Bản Én, mở xuống Đồng Đằm". Nhưng cùng với khát vọng mở đất thì thói xấu sinh ra từ quyền lực như đánh bạc, thích rượu, thích gái đẹp cũng dần làm mờ mắt Hà Sảnh. Được anh giao cho làm trợ thủ, Nàng Han nghĩ "phải làm thế nào để anh không là người xa cách  với các chức dịch Chiềng La. Và bằng sự khéo léo của người con gái, tình yêu cùng trách nhiệm của người em, Nàng Han từng bước đã giúp anh tỉnh ngộ để lo việc bản, việc mường. Riêng Nàng, khi được giao lập đội quân binh để giữ mường - trở thành Thủ lĩnh Nàng Han thì trách nhiệm đè nặng đôi vai. Ngoài luyện binh còn phải "nghĩ nhiều tới việc giúp dân trồng cấy, chăn nuôi; giúp dân biết dệt vải, đan lát, săn bẫy thú rừng, bắt cá. Rồi cả việc xên đông, xên mường theo tục truyền thống của người họ Lò". Với cách nghĩ, cách làm này, Nàng Han sớm có tư chất của thủ lĩnh, thật phù hợp với truyền thống dựng và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Đội quân do Nàng thành lập ngày càng lớn mạnh, lực lượng đã lên tới 5 tập quân; tham mưu có phó thủ lĩnh kiêm tham sư võ hầu Hoàng Văn Hánh, chẩu mường Sa Văn Đăm làm tham sư văn hầu... Họ chọn cánh rừng già Pu Cút ở chân núi Thiên Tạo làm nơi hợp quân, luyện võ, mài đao, thử kiếm, thi thố cung tên. Rồi nhất loạt chọn tấm lụa hồng có hình ba ngọn núi xanh với những dải tua thổ cẩm làm cờ xúy. Dụng binh mà trong lòng người nữ thủ lĩnh lúc nào cũng "chỉ mong cho đất trời bình yên, không ai tranh chấp, không có giặc giã. Nghĩa là không cần cầm đến thanh kiếm này. Thế là sung sướng lắm rồi".
Nhưng rồi giặc Tàu Ô tới, hết Cờ đen đến Cờ trắng lại Cờ vàng. Đi tới đâu là chúng cướp phá, giết người, chiếm đất. Từ Vân Nam tràn sang đất Việt, từ bờ sông Thao tiến đánh Mường Mẻng, Mường Lò. Sau chiến thắng ban đầu, quân binh tạm chịu thất thủ phủ Vần trước đội quân kiến cỏ Cờ vàng cùng những tên tướng quỷ quyệt như Sầm Nghi, Đặng Tiểu  Song với ý chí "thề quét sạch quân Tầu Ô" và tài chỉ huy của Thủ lĩnh Nàng Han, âm mưu đánh úp Mường Lò trước tết Nguyên đán của giặc đã bị đánh tan. Một trận Suối Thia rơi đầu phó tướng Đặng Tiểu, Sầm Nghi cùng tàn binh ôm đầu máu chạy thoát khỏi vòng mà tim đập chân run. Giặc Cờ vàng tạm thời rút khỏi đất Mường Lò, Mường Mẻng. Chúa mường Hà Sảnh mừng lắm cho mở tiệc vui thâu đêm. Các tướng lĩnh được thưởng công bằng giao đất để dễ bề xây dựng đạo quân lớn mạnh, lo việc bình yên cho mường phủ. Phần mình, Nàng Han vẫn không quên tác thành cho đôi trai tài gái sắc đồng thời là tùy tướng thân cận: Đình Động, Đặng Loan.
Kết thúc tác phẩm,dù nhiều nuối tiếc thì người tiếp nhận tác phẩm vẫn được rung cảm với hình tượng nhân vật phụ nữ đẹp người "Me pa ló có lười"; nhân hậu "Nàng Han chợt nghĩ nhà sàn vẫn là đây, mái thông, khau cút vẫn là đây. Đồng lúa, dân bản, đồi rừng, con suối, cả ngọn núi nữa, anh em mồ côi đã lớn lên, đã biết nghĩ biết làm, nhất định sẽ làm những điều tốt, chỉ làm những điều tốt cho tất cả mọi người"; dũng cảm và bao dung "Nữ thủ lĩnh giơ tay chào đạo quân, rồi nàng tháo kiếm đầu rồng đeo bên người. Hà Đình Động bước tới đứng bên vị thủ lĩnh trẻ, đĩnh đạc. Nàng Han tút kiếm giơ lên, lưỡi kiếm dài sáng loáng như một lời chào ba quân. Dưới bóng cây gạo to đang mùa trổ hoa, nữ tướng quân như nàng tiên giáng trần, lại như Bà Trưng ra trận. Những bông gạo đỏ gặp làn gió nhẹ rơi, xoay xoay trước mặt. Thủ lĩnh trao thanh kiếm cho tập trưởng quân Đình Động. Động cúi mình nhận vật báu. Đám quân binh lập tức lại bùng lên hô to: Thủ lĩnh Nàng Han. Thủ lĩnh Nàng Han".
Đọc "Thủ lĩnh Nàng Han", ta còn thấy vốn hiểu biết phong phú về địa chí, phong tục, văn hóa tộc người của tác giả. Một sự tích chiếc khăn piêu, một gia phả họ Trần Đình, các địa danh cổ của vùng đất suốt từ Khau Phạ đến tận sông Hồng. Nhiều đoạn văn giàu chất thơ, thể hiện sự quan sát tinh tế của người viết: "Nàng Han nhận lễ quy phong, bái lạy trời đất. Bỗng chốc trời nổi giông gió, khe suối rào rào thác đổ. Bên kia đèo Vặn, chín sắc cầu vồng vắt qua dãy núi con Voi, cắm xuống suối Thia. Nàng Han nghiêng vai kéo cánh cung. "Pựt", mũi tên vút đi, bay đúng cửa hang Cá Trê của đồi Pu Cút, chân núi Thiên Tạo trên đất Mường Luông. Mo bản gõ ba hồi trống đất. Từ hôm nay hang Cá Trê của ông Tùng bà Tả thành nơi điều quân khiển tướng, dụng việc binh đao của Thủ lĩnh Nàng Han, chứ không còn là chốn dạo chơi sơn cảnh của mấy anh em nhà nàng như ngày còn bé nữa".
Tôi từng đọc truyện lịch sử viết cho thiếu nhi: "Lá cờ thêu sáu chữ vàng” của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng, "Đội du kích thiếu niên Đình Bảng" của nhà văn Xuân Sách... Vấn đề phản ánh chân thực lịch sử luôn phải được đặt ra bên cạnh quyền hư cấu của người viết. Hà Lâm Kỳ từng ghi dấu ấn về Đội du kích thiếu niên Hoàng Văn Thọ của quê hương Đại Lịch qua tác phẩm "Chim ri núi". Đó chính là tiền đề để anh cho ra đời tiếp "Thủ lĩnh Nàng Han". Dẫu còn vấn đề phải bàn tiếp khi gom lịch sử của nhiều vùng đất, nhiều sự kiện quá xa cách về mặt thời gian trong cuốn dã sử. Song tác phẩm vẫn là bài học giáo dục quý về truyền thống yêu nước và Nàng Han của Mường Lò: "Gái mường ấy người đời sau gọi/Nữ tướng là Thủ lĩnh Nàng Han".