em yêu thích nhân vật kim trọng vì

Kim Trọng vẫn là nhân vật chính diện. Ông không xấu. Ông không làm gì sai. Tất cả những gì ông làm đều hợp lí, đều phải đạo. Bí mật lớn nhất của ông  – đây trước hết là cái tài dựng chuyện của Thanh Tâm Tài Nhân, mà Nguyễn Du hẳn phải nhận ra –  là ông luôn được đặt vào những tình huống không phải hành động. Tất cả các nhân vật khác đều bị xô đẩy đến những hoàn cảnh buộc phải đưa ra quyết định, buộc phải hành động, buộc phải chấp nhận sự phán xét đạo đức: xấu tốt, hay dở, đúng sai, phải trái. Thúy Kiều buộc phải bán mình để có tiền cứu cha. Nàng chấp nhận hi sinh hạnh phúc cá nhân để giữ đạo hiếu, điều mà theo nàng là một việc phải làm, và hành động của nàng được xã hội phán xét là hợp đạo lí. Mã Giám Sinh, Sở Khanh là những kẻ sống bằng nghề buôn người, lừa đảo, họ làm việc theo hợp đồng của Tú bà, họ chấp nhận bị phán xét là kẻ xấu. Thúc Sinh đa tình mà sợ vợ, nên khi phải lựa chọn đã chấp nhận giữ vợ, phụ tình, cũng là một lựa chọn tai tiếng. Từ Hải anh hùng, một phút sa cơ mà phải chết đứng vì hận. Hồ Tôn Hiến gian hùng, phút say rượu có chút mềm lòng trước nhan sắc của Kiều, nhưng tỉnh dậy đã mau chóng sửa chữa. Tất cả họ đều là những con người hành động, bị xô đẩy đến hành động, và phải chấp nhận cái giá (đạo lí) của hành động. Riêng Kim Trọng thì không. Ông nằm ngoài các biến cố. Khi Kiều phải bán mình chuộc cha thì ông đang ở quê chịu tang – một lí do hết sức chính đáng, không ai trách ông được. Nhưng cứ giả sử lúc đó ông ở đó, thì ông có thể làm gì? Thanh Tâm Tài Nhân đã có câu trả lời rất rõ ràng, tôi sẽ phân tích kĩ ở bên dưới. Nhưng Nguyễn Du thì dứt khoát không cho chúng ta câu trả lời. Chúng ta chỉ biết, theo một cách kì lạ nào đó, Kim Trọng luôn tránh được những tình huống khó xử, những tình huống có thể khiến ông mất mặt. Danh dự của ông không bao giờ bị thách thức. Kim Trọng có hèn không? Chúng ta có cảm giác là ông hèn, nhưng bằng chứng đâu? Ông hèn khi nào? Không khi nào cả. Ông luôn hành động hợp đạo lí, tùy thời, tùy cảnh. Khi trở lại, biết Kiều phải bán mình, ông cũng đau khổ (Tỉnh ra lại khóc, khóc rồi lại mê) – thì đó cũng là một biểu hiện tình cảm  bình thường. Rồi ông đi tìm Thúy Kiều khắp nơi – cũng là một hành động bình thường. Và khi không tìm được Kiều, mà đã đến tuổi lấy vợ, nghe mọi người khuyên nên lấy Thúy Vân, ông cũng thấy thế là hợp lí. (Đương nhiên! Không lẽ ông sống độc thân, và để Thúy Vân – vốn được Kiều ủy thác mối tâm duyên – trở thành bà cô già?). Rồi khi đỗ đạt, làm quan, đúng lúc quân phản loạn (Từ Hải) bị dẹp, trời yên, biển lặng, tìm lại được Thúy Kiều, ông cũng vì tình mà muốn nối lại duyên cũ, song khi thấy Kiều gạt đi thì ông cũng thấy thế là phải. Có thể thấy, Kim Trọng không bao giờ hành động tự thân, hành động theo một chủ định có sẵn, mà luôn hành động theo tình huống, tùy phản ứng của người khác mà nương theo, thấy sự việc có vẻ hợp lí thì thôi, chứ không cố đẩy sự việc theo một hướng nào đó. Như vậy, thực tế là ông không hành động.

Những nét miêu tả trên đây về Kim Trọng là những nét thô sơ. Nó mang lại cảm nhận rằng Kim Trọng là một nhân vật tự thân nhu nhược, vừa yếu về tính cách, vừa không có tài cán gì. Nhưng nếu chỉ có vậy thôi thì Kim Trọng có khác gì các nhân vật thô sơ khác như Sở Khanh hay Từ Hải, cũng chỉ là những tính cách nghèo nàn, đơn điệu, chứ sao lại là một nhân vật văn chương lớn được? Kim Trọng của Nguyễn Du, dĩ nhiên, không đơn giản như vậy. Nếu Thúy Kiều là con người của bản năng, con người dấn thân, con người trải nghiệm và cất lên tiếng nói từ những trải nghiệm của mình, thì Kim Trọng – một đối trọng của Thúy Kiều – là con người của lí trí, con người khách quan, con người quan sát và bình luận. Đó là vị trí của Kim Trọng trong Đoạn trường tân thanh, vị trí của người trí thức trong xã hội tôn sùng quyền lực, một vị trí dễ gây cảm giác nhẫn nhục, nhưng vẫn là một vị trí mà những phân tích bên dưới sẽ chỉ ra rằng theo Nguyễn Du là tuyệt đối cần thiết, để xã hội không bị rơi về trạng thái mọi rợ. Vị trí của Kim Trọng trong Đoạn trường tân thanh chính là vị trí của nho sĩ Nguyễn Du trong xã hội đương thời, và đó là lí do tôi nói rằng, Kim Trọng mới là hóa thân của Nguyễn Du, là nhân vật được ông trao gửi những tâm sự thầm kín nhất.

Kim Trọng của Nguyễn Du trong Đoạn trường tân thanh được thể hiện ở hai bình diện. Thứ nhất là ở bình diện nhân chứng, bình diện người quan sát. Trái với Kiều, bản thân Kim Trọng không phải tự mình trải qua những biến cố đau khổ, nhưng ông là người phải chứng kiến, nhìn thấy, nghe thấy. Người trải nghiệm nỗi khổ thì khổ, đã đành, nhưng người phải chứng kiến người thân yêu chịu khổ mà không làm gì được thì sao? Đối với Nguyễn Du, câu trả lời dứt khoát như sau:

Nỗi nàng tai nạn đã đầy, 

Nỗi chàng Kim Trọng bấy chầy mới thương. 

Vì sao lại "mới thương"? Vì phải về Liêu Dương chịu tang chú, hay vì phải chia tay người yêu? Tất nhiên là không, mấy việc đó thì có gì mà đáng thương. Mà bởi vì trông thấy nỗi đau của người khác.

Đó là hai câu thơ không có ẩn ý, hai câu thơ đơn nghĩa, nhưng vẫn là hai câu thơ kì lạ bởi tính quyết đoán của nó: Kim Trọng đáng thương hơn! (Đến đây, chúng ta hãy nhớ lại câu thơ thứ tư trong Truyện Kiều: "Những điều trông thấy mà đau đớn lòng." –  Đau lòng vì trông thấy nỗi khổ.)

Để làm rõ chủ ý của Nguyễn Du trong việc biến Kim Trọng trở thành con người quan sát, con người đứng bên ngoài sự kiện, ta cần một nghiên cứu so sánh văn bản giữa Kim Trọng của Thanh Tâm Tài Nhân với Kim Trọng của Nguyễn Du, bởi nhận định mà không căn cứ trên văn bản thì chỉ là nhận định võ đoán. Tuy nhiên, việc đưa một phân tích văn bản chi tiết vào đây sẽ làm phá vỡ bố cục bài viết, nên tôi chỉ giới hạn ở những nhận định tổng quát và chứng minh bằng vài ví dụ.

Đọc đối chiếu Đoạn trường tân thanh của Nguyễn Du với Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, ta thấy rằng, về cơ bản, Nguyễn Du bám sát cốt truyện gốc. Dĩ nhiên ông có lược đi, rút gọn hoặc thay đổi những chi tiết. Việc tìm kiểu kĩ các chi tiết bị thay đổi này có thể cho chúng ta có một hình dung xác thực hơn về sáng tạo của Nguyễn Du. Chính ở điểm này, tôi có thể nói rằng, trong khi ở các nhân vật khác, việc chỉnh sửa chi tiết không làm thay đổi bản chất nhân vật, thì riêng ở Kim Trọng, Nguyễn Du đã tạo ra một nhân vật khác về chất so với nhân vật của Tài Nhân.

Trong Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, Kim Trọng được khắc họa như một chính diện quân tử, một Kim Thiên Lí tự tin, mạnh mẽ, thậm chí còn có đôi nét macho. Ông là đại diện cho lớp người được tôn trọng nhất trong xã hội Nho giáo, những người không chỉ tự tin rằng mình nắm giữ lương tri và tri thức, mà đồng thời còn luôn sẵn dũng khí và sức mạnh để "thế thiên hành đạo". Kim Trọng của Tài Nhân luôn biết mình muốn gì, và luôn chủ động hành động để đạt được mục đích. Thế nhưng trong Đoạn Trường tân thanh của Nguyễn Du, tất cả những nét mạnh mẽ, quyết đoán đó của Kim Trọng đều bị tước đi, thay vào đó là những phản ứng tình huống, bị động. Kim Trọng của Tài Nhân được miêu tả với những nét khá cụ thể: "…một người học trò con nhà giàu họ Kim tên Trọng, tự là Thiên Lí, sinh ra trạng mạo giống Phan An, văn tài ngang Tử Kiến, tổi trạc đôi mươi,…", và khi lần đầu gặp Thúy Kiều và Thúy Vân, thấy hai nàng đều xinh đẹp, Kim Trọng đã thề với lòng: "…Mình mà không được hai nàng này làm vợ thì suốt đời sẽ chẳng lấy ai." (Ngay khi gặp lần đầu, Kim Trọng đã muốn lấy cả hai nàng làm vợ! – một ý muốn đầy nam tính và không sai trái theo đạo đức Nho giáo.) Sau những ngày dài mơ tưởng, đến khi gặp Thúy Kiều lần hai, vừa hấp tấp chui qua lỗ hổng để sang nhà nàng, Kim Trọng đã vội "bước lại ôm chầm lấy Thúy Kiều" (chi tiết này bị Nguyễn Du cắt bỏ). Tất cả những chi tiết, tuy có suồng sã, nhưng mạnh mẽ trong hành động của Kim Trọng đều bị Nguyễn Du chủ ý tước đi, thay vào đó là những cử chỉ, lời nói cao nhã, khiêm cung, yếm thế. Kim Trọng của Tài Nhân không chỉ là người có dung mạo đẹp, kiến thức thâm hậu ("trạng mạo giống Phan An, văn tài ngang Tử Kiến"), mà còn là người cưỡi ngựa, đeo kiếm. Chi tiết Kim Trọng dùng "thiết như ý" luôn mang sẵn bên người để khoét tường sang nhà Thúy Kiều, một chi tiết tuy nhỏ nhưng cũng đủ làm nên chân dung "văn võ" của Kim Trọng, cũng bị Nguyễn Du cắt bỏ.

Ở trên tôi đã đặt ra câu hỏi, giả sử Kim Trọng có mặt lúc Thúy Kiều gặp gia biến thì ông có thể làm gì? Tài Nhân đã có câu trả lời rõ ràng và mạnh mẽ trong một đoạn dài ở hồi thứ tư (trong số 20 hồi) của Kim Vân Kiều Truyện, nhưng cả đoạn này đã bị Nguyễn Du bỏ hẳn. Đó là đoạn đêm trước Kiều chuẩn bị kí giấy bán mình, nàng đã nằm mơ thấy Kim Trọng hiện ra cứu nàng. Trong giấc mơ đó, Kim Trọng mang phong thái của một vị cứu tinh quả cảm. Nghe kể chuyện gia đình Kiều gặp nạn, chàng nói: "… số tiền ba trăm lạng tôi xin xuất hộ, không việc gì phải theo đi với người phương xa". Rồi, "nói xong, lấy ngay số bạc đặt lên bàn". Quả là phong độ của một trang thiếu hiệp con nhà giàu! Ngay sau đó, vẫn trong giấc mơ, Kim Kiều "làm lễ thành hôn,… đưa vào động phòng".

Tôi xin trích ra đây một đoạn khá dài những gì xảy ra sau đó:

"… Bỗng thấy người xem mặt ấy [người của Mã Giám Sinh] chỉ huy bọn hung đồ xông vào tận phòng bắt Thúy Kiều đem đi. Phía sau Kim Trọng đem người đuổi theo. Người ấy đẩy Thúy Kiều lên lưng ngựa, rồi giơ roi hét lớn. Ngựa chạy như bay, dần dần không thấy bóng người. Thúy Kiều bụng bảo dạ: ‚Ngựa chạy thế này, chàng Kim đuổi sao kịp. Ta phải nắm lấy một vật gì, nhảy xuống đợi chàng‘. Liền giơ tay túm lấy một cành cây, giữ chặt không buông. Con ngựa thoát ra chạy miết. Thúy Kiều vừa toan nhảy, nhưng nhìn xuống, thì dưới đất không phải chỗ đất bằng, mà là một hố lửa rất lớn, khói bốc ùn ùn, lửa bay ngùn ngụt, lửa bốc lên cháy cả thân cây. Thúy Kiều sợ hãi, mất cả hồn vía. Bỗng trên cây có một khối lửa to bằng cái đầu, nhằm thẳng mặt Thúy Kiều văng vào. Thúy Kiều hét lên một tiếng lớn: ‚Tôi chết cháy mất thôi!‘ Giật mình tỉnh dậy, thì là một giấc mộng. Chỉ thấy một ngọn đèn hiu hắt, nước mắt chảy quanh, chẳng thấy Kim Trọng đâu cả, chỉ có Thúy Vân nằm bên mình…"

Ta phải đặt ra câu hỏi: Tại sao Nguyễn Du cắt đi cả một đoạn văn dài đó? Cắt đi cả một giấc mơ trong số những giấc mơ quan trọng của Thúy Kiều? Nếu xem xét kĩ, ta thấy đây là một việc cự kì bất thường. Ta biết Nguyễn Du đã lược hai đoạn dài trong Kim Vân Kiều Truyện, là đoạn Tú bà dạy Kiều nghệ thuật lầu xanh và đoạn Kiều báo ân báo oán; rồi đoạn Thúy Kiều mặc cả bán thân, hay một số đoạn dài dòng khác cũng bị ông lược đi. Ta hiểu tại sao ông làm thế. Nhưng ở những đoạn đó, Nguyễn Du cũng chỉ lược, rồi tóm tắt lại trong một hai câu, chứ không bỏ hẳn, bởi nếu bỏ hẳn thì câu chuyện sẽ bị đứt đoạn. Vậy tại sao Nguyễn Du lại cắt đi hẳn một đoạn dài miêu tả giấc mơ của Thúy Kiều, trong đó nàng mong Kim Trọng hiện ra cứu mình? Xét về mạch diễn biến tâm lí thì điều này lại càng bất thường. Ngay cả trong những bộ phim tâm lí xuất sắc hôm nay thì cảnh người gặp nạn, khi đến bước đường cùng, không biết bấu víu vào đâu, mơ thấy cứu tinh hiện ra vẫn thường được đạo diễn sử dụng, và vẫn luôn gây được hiệu ứng cho người xem. Trong Kim Vân Kiều Truyện cũng có nhiều giấc mơ, ví như những giấc mơ Thúy Kiều gặp Đạm Tiên hay Giác Duyên. Giấc mơ Kiều gặp Kim Trọng cũng rất có ý, một mặt, nó vừa phản ánh tâm lí của một cô gái gặp bước hoạn nạn, mong người yêu hiện ra cứu mình, mặt khác, do giấc mơ bị dập tắt phũ phàng, nó khiến Kiều càng thêm tin vào định mệnh rằng kiếp này nàng không thể sống được với Kim Trọng. Một chi tiết quan trọng hơn nữa trong giấc mơ đó là cảnh hai người "làm lễ thành hôn,… động phòng", đây thậm chí có thể coi là một chi tiết chìa khóa trong câu chuyện. Ta hiểu rằng, cái quan trọng nhất đối với Thúy Kiều sau chữ hiếu là chữ trinh, bởi vậy, Tài Nhân đã cho nàng cơ hội trao chữ trinh cho Kim Trọng. Cho dù việc trao gửi đó chỉ diễn ra trong giấc mơ, nhưng ta phải hiểu rằng, đối với Thúy Kiều thì nó là "thật". Cái chữ trinh – giá trị nhân phẩm cao nhất, biểu tượng ẩn dụ cho tâm hồn nàng, nàng đã trao cho Kim Trọng rồi, giờ chỉ còn cái xác phàm, nàng có thể phó mặc cho Mã Giám Sinh. Việc Nguyễn Du cắt hẳn đoạn văn này của Thanh Tâm Tài Nhân, ngoài việc khiến tác phẩm bị đứt đoạn (mất đi một chi tiết có tính mắt xích tâm lý quan trọng bậc nhất: lí do khiến Kiều cảm thấy được an ủi cho quyết định bán mình), nó còn tạo ra một cáo trạng (gián tiếp) cho sự bất tài vô dụng của Kim Trọng. Đây cũng là một đoạn văn kịch tính, miêu tả một cảnh chia li đau đớn trong mộng mà Nguyễn Du hoàn toàn có thể dùng văn tài của mình để viết ra vài chục câu thơ diễm lệ. Nhưng, bất chấp các lí do đó, tại sao Nguyễn Du làm vậy? Ta chỉ có thể giải thích rằng, nó nằm trong cả một chiến lược: Tước bỏ hoàn toàn khả năng hành động của Kim Trọng, ngay cả trong giấc mơ của Thúy Kiều!