Phạm Ngũ Lão là một dũng tướng của triều đại nhà Trần, có cônhg trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông - Nguyên, thích đọc sách ngâm thơ, được thế nhân ca ngợi là người ''văn võ toàn tài''. ''Tỏ lòng'' là một trong những bài thơ hay nhất của ông. Bài thơ được sáng tác vào khoảng năm 1284 sau hội nghị Bình Than, trong không khí sục sôi khi sắp đương đầu với giặc Mông - Nguyên. Bài thơ bày tỏ khát vọng, hoài bão chí hướng, lí tưởng của kẻ làm trai - người anh thời loạn:

“Hoành sóc giang sơn kháp kỉ thu

Tam quân tì hổ khí thôn ngưu

Nam nhi vị liễu công danh trái 

Tu thính nhân gian thuyết Vũ hầu”

  Hai câu đầu là niềm tự hào của vị chủ tướng về quân đội nhà Trần trong đó có cả bản thân của người làm tướng:

“Hoành sóc giang sơn kháp kỉ thu

Tam quân tì hổ, khí thôn ngưu”

(Múa giáo non sông trải mấy thu

Ba quân khí mạnh nuốt trôi trâu)

  Câu thơ mở đầu hiện ra hình ảnh người trai anh hùng thời Trần với tư thế “hoành sóc” - cầm ngang ngọn giáo. Bản dịch thơ dịch là “múa giáo” tức là thiên về sự phô trương, biểu diễn, chưa thể lột tả được tư thế vững chãi, chủ động, hiên ngang với lý tưởng chiến đấu cao cả. Đó chính là biểu hiện của lòng yêu nước, ý thức cảnh giác cao độ, lẫm liệt oai phong. Tư thế của người anh hùng ấy được đặt trong không gian “giang sơn”. Đó là không gian rộng lớn, kì vĩ. Tương ứng với không gian ấy là thời gian “kháp kỉ thu” (vừa chẵn mấy mùa thu nay). Đấy là thời gian ước lệ, dài lâu, không hạn định. Như vậy ngọn giáo của người lính như được đo bằng chiều rộng của không gian vũ trụ, chiều dài của thời gian lịch sử. Câu thơ đã khắc họa được vẻ đẹp của người anh hùng thời Trần không chỉ có tư thế chủ động, vững chãi mà còn có ý chí chiến đấu sánh ngang cùng trời đất, bền bỉ theo thời gian.

  Nếu câu thơ thứ nhất chỉ hiện ra hình ảnh một người anh hùng thời Trần thì câu thơ thứ hai hiện ra cả một đoàn quân nhà Trần. “Tam quân” tức là ba đội quân, có thể hiểu là tiền quân, trung quân, hậu quân hoặc thủy binh, bộ binh, kị binh. Hình ảnh “tam quân” gợi lên diện mạo oai hùng của cả dân tộc. Cụm từ “khí thôn ngưu” có thể hiểu theo hai cách: nuốt trôi trâu hoặc át cả sao Ngưu trên bầu trời. Phép tu từ so sánh “tì hổ” kết hợp với biện pháp phóng đại đã tô đậm sức mạnh vật chất và tinh thần của quân đội nhà Trần. Câu thơ có sự kết hợp giữa hình ảnh khách quan và cảm nhận chủ quan, giữa hiện thực và lãng mạn.

  Như vậy qua hai câu thơ đầu, vị chủ tướng và đoàn quân nương tựa vào nhau đã tạo nên một bức tranh hoành tráng, đậm chất sử thi với sức mạnh như vũ bão, khí thế bách chiến bách thắng tràn đầy hào khí “Đông A”.

  Hai câu sau quan niệm về chí nam nhi và nỗi thẹn của nhà thơ:

Nam nhi vị liễu công danh trái

Tu thính nhân gian thuyết Vũ hầu

(Công danh nam tử còn vương nợ

Luống thẹn tai nghe chuyện Vũ hầu)

  Trước hết đó là món nợ “công danh” của người anh hùng. Chữ “công” có nghĩa là sự nghiệp; chữ “danh” có nghĩa là tiếng tăm. Lập công là làm nên một sự nghiệp lớn lao phi thường, lập danh là để lại tiếng thơm cho muôn đời sau. Trong quan niệm của Nho giáo phong kiến, “công danh” chính là lẽ sống, là chí làm trai của bậc trương phu quân tử, đó là món nợ cần phải trả. Thời bình, người quân tử phải biết học hành, thi cử đỗ đạt; thời chiến phải anh dũng, xông pha nơi trận mạc. Chí làm trai lúc bấy giờ có tác dụng cổ vũ con người từ bỏ lối sống tầm thường, ích kỉ, sẵn sàng hi sinh chiến đấu cho sự nghiệp lớn lao - sự nghiệp cứu dân, cứu nước. Trả xong nợ công danh là hoàn thành nghĩa vụ, xứ mệnh của kẻ làm trai. Đó cũng chính là khát vọng từ để xây dựng nên những mẫu người anh hùng lí tưởng trong mọi thời đại. Như Nguyễn Công Trứ từng khẳng định:

''Đã mang tiếng ở trong trời đất

Phải có danh gì với núi sông''

  Điều đáng quý nữa là bên cạnh cái chí còn có cái tâm của người anh hùng. Vì chưa trả xong nợ công danh nên nhà thơ cảm thấy thẹn thùng khi nghe người đời nhắc chuyện Vũ hầu. Thẹn: là thẹn thùng, xấu hổ. Vũ hầu chính là Gia Cát Lượng – một dũng tướng tài ba của nhà Thục, giúp Lưu Bị khôi phục Hán thất. PNL cảm thấy thẹn khi nghe người đời nhắc chuyện Vũ hầu nếu chưa trả xong nợ công danh. Nghĩa là Phạm Ngũ Lão đã xem Gia Cát Lượng như một mẫu hình công danh lí tưởng trong sự nghiệp của mình. Nhưng vì sao nhà thơ lại thẹn? “Thẹn” bởi một mặt ông tự nhận thấy mình chưa sánh bằng Vũ hầu. Đó là thái độ ứng xử cung kính, khiêm nhường trước những bậc tiền bối. Mặt khác, “thẹn” bởi ông chưa trả xong nợ nước, điều đó chứng tỏ Phạm Ngũ Lão cũng muốn nâng mình lên sáng ngang với Gia Cát. Đấy chính là khao khát giết giặc, lập công, lưu danh sử sách. Nỗi thẹn của Phạm Ngũ Lão đã nâng cao nhân cách ngời sáng của người anh hùng. Nỗi ấy gợi nhớ đến nỗi thẹn của Nguyễn Khuyến:

“Ơn vua chưa chút đền công

Cúi trông thẹn đất, ngẩng trông thẹn trời”

Hay nỗi thẹn của Phan Bội Châu “thẹn cùng sông, buồn cùng núi, tủi cùng trăng”. Đó đều là nỗi thẹn của những người anh hùng chưa khôi phục được giang sơn, đất nước. Vì thế mà nỗi thẹn vừa có nhân cách, vừa cao cả, lớn lao.

  Với hai câu thơ kết, Phạm Ngũ Lão đã chứng tỏ được khí phách của một mẫu hình anh hùng thời loạn. Ở ông có sự thống nhất giữa vẻ đẹp chân thành và đức độ, giữa cái tài – cái tâm – cái chí. Vẻ đẹp ấy xứng đáng để thế hệ muôn đời noi theo.

  Bài thơ đã thể hiện hào khí Đông A bằng sức mạnh của đoàn quân và ý chí khát vọng hoài bão của vị chủ tướng - đó là một thời kì oai hùng lưu dấu trong lịch sử vàng son của dân tộc. Thể thơ thất ngôn tứ tuyệt hàm súc, cô đọng thiên về gợi hơn tả. Hình ảnh thơ mang tính biểu tượng lớn lao kì vĩ, âm điệu hào hùng sảng khoái rất phù hợp với đề tài “thi dĩ ngôn chí”. Với thành công về nội dung và nghệ thuật như thế, “Tỏ lòng” không chỉ là nỗi lòng riêng của PNL mà còn là xu thế chung của mọi thời đại: sức mạnh, tinh thần quyết chiến, quyết thắng kẻ thù xâm lược, giành độc lập tự chủ cho đất nước.