Tác phẩm xây dựng từ một tình huống thật đơn giản. Với câu chuyện bàng bạc chất thơ, đó là Truyện Lặng lẽ Sa Pa được Nguyễn Thành Long sáng tác năm 1970. Tác giả đã đưa người đọc đến với Sa Pa thơ mộng để cảm nhận về những con người lặng lẽ làm việc và lo nghĩ cho đất nước. Nhân vật chính trong truyện là anh thanh niên làm công tác khí tượng kiêm vật lý địa cầu. Suy nghĩ và việc làm của anh thể hiện một vẻ đẹp tâm hồn, một tính cách của thế hệ thanh niên. Có thể nói chất thơ của truyện không chỉ ở những hình ảnh đẹp của thiên nhiên mà còn toát lên từ vẻ đẹp tâm hồn nhân vật chính trong truyện - Anh thanh niên.

Nhân vật chính của truyện - anh thanh niên - chỉ xuất hiện trong chốc lát nhưng là điểm sáng nổi bật nhất trong bức tranh mà tác giả tập trung thể hiện. Sức thu hút của anh chính là ở thái độ và những suy nghĩ về cuộc sống và công việc của một người sống và làm việc một mình giữa lặng lẽ của thiên nhiên. Tác giả khắc hoạ nổi bật hình ảnh anh thanh niên ở một hoàn cảnh sống và làm việc thật đặc biệt: Một mình trên đỉnh Yên Sơn, quanh năm suốt tháng giữa cái lặng lẽ mênh mông của cỏ cây, mây núi. Công việc của anh thật gian khổ, thật vất vả. Anh "Đo gió, đo mưa, đo nắng, tính mây, đo chấn động mặt đất". Anh phải dậy vào lúc 1 giờ đêm, khi bên ngoài rét đến nỗi lúc vào lại không ngủ được". Anh kể "Cái lặng im lúc đó mới thật dễ sợ: Nó như bị gió chặt ra từng khúc, mà gió thì giống những nhát chổi lớn muốn quét đi tất cả, ném vứt lung tung" Lời kể ấy chứng tỏ anh đã nếm trải gian khổ để mà hoàn thành công việc. Nhưng cái khó khăn, thách thức lớn nhất đối với anh chính là sự cô đơn thường trực, lúc nào cũng "thèm người".

Những công việc mỗi ngày của anh là “ đo gió, đo mưa, đo nắng, tính mây đo chấn động mặt đất” nhằm dự vào việc báo trước thời tiết hàng ngày phục vụ sản xuất và chiến đấu, công việc đòi hỏi tỉ mỉ, chính xác có tinh thần trách nhiệm cao. Chỉ bằng một vài nét phác họa vậy thôi cũng đủ cho chúng ta thấy hoàn cảnh sống đầy khó khăn của người thanh niên này. Một mình sống trên đỉnh núi đầy khắc nghiệt, lại không có người bầu bạn sẻ chia nhưng người thanh niên ấy vẫn luôn hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình. Chỉ điều đó thôi cũng đủ để thấy được sự hy sinh lặng lẽ và tinh thần trách nhiệm cao của anh thanh niên. Những công việc gian khổ vất vả lại yêu cầu độ chính xác tỉ mỉ cao nhưng anh thanh niên vô cùng yêu nó và nguyện làm việc hết sức mình. Anh kể có lần anh phát hiện một đám mây khô giúp quân ta tiêu diệt nhiều tên Mỹ trên cầu Hàm Rồng, anh thấy mình hạnh phúc. Chính lòng say mê công việc mà anh đã vượt qua nỗi buồn cô đơn buồn chán. Anh có những suy nghĩ trân thành mà sâu sắc: “Hồi chưa vào nghề… bây giờ là làm nghề này cháu không nghĩ như vậy nữa” và khi ta làm việc là đôi sao gọi là một mình được, huống chi vực của cháu gắn liền với bao anh em đồng chí dưới kia. Công việc của cháu gian khổ thế đấy nhưng cất nó đi cháu buồn đến chết mất”.

Qua những lời tâm sự này ta thấy đó là suy nghĩ và lối sống cao đẹp của anh thanh niên càng thấy yêu mến, quý trọng những con người như thế, biết làm chủ bản thân, ý thức sâu sắc của mục đích làm việc.Không chỉ vậy, con người đó còn biết sắp xếp tổ chức đời sống một cách đầy ngăn nắp, biết tự tạo niềm vui cho chính mình. Anh trồng rất nhiều loại hoa nào hoa hoa dơn, hoa thược dược vàng tím… như để tô điểm làm đẹp thêm cho tâm hồn mình thêm yêu cuộc sống yêu thiên nhiên. Anh còn rất thích đọc sách, coi sách như một người bạn tri âm tri kỉ của mình. Không những vậy anh còn nuôi cả gà vừa để cung cấp lương thực hằng ngày nhưng cũng là để tạo được không khí gia đình thân thuộc. Người thanh niên ấy còn thật đáng yêu ở nỗi thèm người sự hiếu khách, sự quan tâm đến người khác một cách đầy chu đáo. Ngay từ những phút đầu gặp ông họa sĩ và cô kĩ sư, anh đã thể hiện sự hiếu khách của mình qua từng nét mặt cử chỉ, anh hồ hởi chia sẻ về cuộc sống của mình cho mọi người một cách đầy tự nhiên. Khi mọi người ra về anh còn hái bó hoa, tặng chút quà cho mọi người để thể hiện lòng hiếu khách. anh thanh niên còn hiện lên thật đẹp bởi sự khiêm tốn của mình. Khi ông họa sĩ muốn vẽ chân dung anh, anh từ chối bởi vì công việc và đóng góp của mình còn nhỏ bé, chưa thấm vào đầu so với những người mà anh rất cảm phục, ông kĩ sư dưới vườn rau sapa, người đồng chí nghiên cứu khoa học. Anh nhiệt thành giới thiệu những con người làm việc thầm lặng cho ông họa sĩ và cho rằng mình còn cần phải học hỏi thêm nhiều điều. Chính sự khiêm tốn này của anh đã nâng giá trị của con người này, khiến ai cũng phải ngả mũ mà thán phục sự phi thường ở một người dẫu trẻ tuổi nhưng không hề trẻ lòng.

Chỉ bằng một số chi tiết và chỉ do xuất hiện trong khoảnh khắc của truyện, tác giả đã phác họa được chân dung nhân vật chính với nét đẹp về tinh thần, tình cảm, cách sống và những suy nghĩ sâu sắc, có trách nhiệm cao về cuộc sống, về ý thức của công việc.Những tình cảm cao đẹp trên đã tạo những phẩm chất cao đẹp, đáng quý ở thanh niên, một con người lao động xã hội chủ nghĩa.Chất thơ bàng bạc trong toàn truyện, từ phong cảnh đẹp đến sức thơ mộng của thanh niên vùng núi cao đến hình ảnh những con người sống và làm việc trong cái lặng lẽ mà không hề cô độc bởi sự gắn bó của họ với đất nước, với mọi người.

Những vần thơ trên đã thể hiện khát khao cháy bỏng được dâng hiến, hòa nhập mùa xuân nho nhỏ của mình vào mùa xuân lớn của đất nước, của dân tộc. Cũng viết về những nốt trầm lặng lẽ nhưng cao đẹp giữa cuộc sống, nhà văn Nguyễn Thành Long trong truyện ngắn “Lặng lẽ Sa Pa” đã hướng ngòi bút đến những con người vô danh âm thầm đóng góp sức lực cống hiến cho tổ quốc thân yêu. “Lặng lẽ Sa Pa” là một bản nhạc dịu dàng ngợi ca những người say mê, miệt mài với lí tưởng đẹp đẽ vì cộng đồng, sống một cuộc đời ý nghĩa. Có lẽ khi gấp trang sách lại, bạn đọc không thể nào quên được hình ảnh anh thanh niên với lí tưởng cao đẹp qua cuộc trò chuyện với ông họa sĩ, cô kĩ sư.

Nhắc đến nhà văn Nguyễn Thành Long là người ta nhắc đến cây bút nghệ thuật cần mẫn, nghiêm túc, nhiệt thành xâm nhập vào thực tế. Văn của ông được gọi là thứ thơ bằng văn xuôi về cuộc sống mới, con người mới. “Lặng lẽ Sa Pa” mà tác giả viết là một minh chứng rõ nét nhất cho những lời nhận xét đó. Tác phẩm là kết quả chuyến đi thực tế của ông lên “Sa Pa” - nơi giao thoa đất trời. Truyện được viết vào mùa hè năm 1970, in trong tập truyện “giữa trong xanh”. Tác phẩm kể lại cuộc gặp gỡ giữa ông họa sĩ già, cô kĩ sư trẻ với anh thanh niên làm công tác khí tượng thủy văn kiêm vật lí địa cầu trên đỉnh Yên Sơn cao 2600m giữa núi rừng Lào Cai. Qua đó, tác giả ca ngợi những con người tuy sống lặng lẽ giữa trong xanh nhưng rất nhân hậu, sống sôi nổi, giàu chí hướng và hết lòng phục vụ đất nước.

Không xuất hiện ngay từ đầu tác phẩm, người đọc biết đến nhân vật anh thanh niên qua lời chuyện trò của bác lái xe trên chuyến hành trình lên vùng cao. Hình ảnh ấy lại được khắc họa rõ ràng hơn trong cuộc gặp gỡ chốc lát giữa anh và mọi người khi xe dừng lại nghỉ ở hành trình. Ông họa sĩ, cô kĩ sư ở dưới xuôi được anh mời đến thăm nơi ở của mình. Và từ đây, câu chuyện về công việc, về cuộc sống của anh được hé lộ khi anh tâm sự với ông họa sĩ, cô kĩ sư. Đoạn trích kể về cuộc trò chuyện giữa anh thanh niên với ông họa sĩ và cô kĩ sư về nơi ở, công việc của mình nằm ở phần giữa của tác phẩm.

Nhắc đến nơi đây, có lẽ trong đầu mỗi người đều hiện ra một vùng đất mát mẻ, có tuyết mỗi khi đông về, là nơi tham quan, nghỉ ngơi thú vị nhưng ít ai biết rằng Sapa nơi đây còn có những con người miệt mài lao động ngày đêm để cống hiến một phần của mình cho đất nước bằng đam mê. Đoạn văn là lời của nhân vật anh thanh niên - nhân vật chính trong truyện Lặng lẽ Sa Pa. Nhân vật anh thanh niên 27 tuổi đó sống một mình trên đỉnh núi cao mây mù quanh năm che phủ, quanh năm suốt tháng làm việc với cây và mây núi Sapa. Với công việc làm khí tượng kiêm vật lí địa cầu, anh có nhiệm vụ đo gió, đo mưa, đo chấn động mặt đất và dự báo thời tiết hàng ngày phục vụ cho công việc chiến đấu và sản xuất. Mặc dù làm công việc ít ai dám làm nhưng anh lại kể cho ông họa sĩ và cô kĩ sư bằng giọng tự hào, hạnh phúc. “Cái máy nằm dưới sâu kia là máy đo chấn động vỏ quả đất. Cháu lấy những con số, mỗi ngày báo về nhà bằng máy bộ đàm bốn giờ, mười một giờ, bảy giờ tối, lại một giờ sáng. Bản báo ấy trong ngành gọi là ốp.” Vì công việc mà anh không thể ngủ đủ giấc, mỗi đêm đều phải dậy bốn lần. Khó có thể ngờ tới một công việc vô cùng gian lao, vất vả kia lại được làm bởi một chàng trai trẻ tuổi. 27 tuổi- một tuổi trẻ nhiều hoài bão đam mê kia tưởng chừng như sẽ bay cao bay xa với những ước mơ, lập nghiệp ở thủ đô hoa lệ, những thành phố rộng lớn nhưng anh lại chọn Sapa làm nơi lập nghiệp cho riêng mình. Hoàn cảnh sống khắc nghiệt, công việc gian khổ, vất vả là thử thách rất lớn nhưng anh thanh niên đã vượt qua hoàn cảnh ấy bằng ý chí, nghị lực và những suy nghĩ rất đẹp. Đây là sự hi sinh thầm lặng, cống hiến cao cả của anh với quê hương đất nước, dân tộc.

Qua lời kể của bản thân, anh thanh niên hiện lên với lí tưởng cao đẹp, hiện lên với những nét riêng về phẩm chất của bản thân mình. Trước hết, anh là một người rất yêu nghề, hang say tận tụy với công việc. Anh đã tự đề ra cho mình nhiệm vụ công tác và đã vượt qua mọi khó khăn thử thách để đạt được kết quả tốt nhất. Một chàng trai trẻ tự nguyện lên đây làm việc không phải vì sự bốc đồng nhất thời mà là cả một nhận thức chín chắn, đúng đắn, sâu sắc nhất. Thân trai tráng đứng trước cảnh nước nhà còn gặp nhiều khó khăn gian khổ thì làm sao anh có thể ngồi yên hưởng thụ được. Từ đáy lòng anh từng tiếng gọi của non sông đất nước cứ mãi vang lên từng hồi thôi thúc như hồi kèn xung trận. Không ai bắt buộc anh phải lên nơi mây mù sương phủ như vậy để làm việc nhưng anh vẫn chọn nơi đây là ngôi nhà thứ hai của mình. “Ai cũng chọn việc nhẹ nhàng, gian khổ sẽ dành cho ai?”. Anh thanh niên như một viên kim cương sáng giữa vùng đất sa mạc cằn cỗi. Anh tự hào với công việc của mình, giới thiệu chi tiết từng loại máy, từng dụng cụ của mình cho ông họa sĩ và cô kĩ sư. “Cái này là máy nhật quang kí, ánh nắng mặt trời xuyên qua cái kính này, đốt các mảnh giấy này, cứ theo mức độ, hình dáng, vết cháy mà định nắng. Đây là máy Vin, nhìn khoảng cách giữa các răng cưa mà đón gió. Cái máy này dưới sâu kia là máy đo chấn động vỏ quả đất.” Phải yêu công việc lắm, gắn bó với công việc lắm mới có thể thuộc được như vậy.

Anh thanh niên là người có hành động đẹp. Một mình sống trên đỉnh Yên Sơn, không có ai đôn đốc, kiểm tra nhưng anh vẫn vượt qua hoàn cảnh làm việc một cách nghiêm túc, tự giác với tinh thần trách nhiệm cao. Sống đơn độc nơi rừng núi mà làm việc thì chắc chắn sẽ không phải chuyện dễ dàng. Biết bao nhiêu vất vả, gian lao, rình rập, thiếu thốn vật chất lại phải làm việc trong điều kiện khắc nghiệt nhưng với lòng hăng say trong công tác, người con trai của rừng núi Sapa vẫn cố gắng vượt qua và hoàn thành nhiệm vụ. Qua lời tâm sự của anh với ông họa sĩ, cô kĩ sư , ta càng hiểu hơn những gian khổ mà anh phải chịu: “Gian khổ nhất là lần đi và báo về lúc một giờ sáng. Rét bác ạ. Ở đây có cả mưa tuyết ấy.” Khuya rét, mưa tuyết,..có thể là lí do để anh trốn tránh trách nhiệm. Lúc một giờ khuya lạnh lẽo ấy, liệu ai dậy đi kiểm tra xem anh có làm tốt công việc của mình hay không? Nhưng với một người chăm chỉ như anh, anh vẫn tự giác làm việc, những bản báo cáo vẫn đều đặn gửi về trạm. Dù thời tiết khắc nghiệt mùa đông giá rét mà anh đều thức dậy thắp đèn đi ốp đúng giờ: “Cháu lấy những con số, mỗi ngày báo về nhà bằng máy bộ đàm bốn giờ, mười một giờ, bảy giờ tối, lại một giờ sáng. Bản báo ấy trong ngành gọi là ốp”. Ngày nào cũng vậy, anh làm việc một cách đều đặn, chính xác bốn lần trong ngày, âm thầm bền bỉ trong nhiều năm trời. Hơn ai hết, anh hiểu rõ tầm quan trọng của việc mình làm. Một cơn bão tràn vào sẽ cướp hết những gì đã và đang làm được từ mồ hôi, nước mắt của nhân dân lao động. Công việc của anh thật chẳng kém gì nhiệm vụ của các anh chiến sĩ biên phòng đang ngày đêm bảo vệ Tổ quốc. Nếu như thời xưa, ông cha ta chiến đấu để giành độc lập cho đất nước, cho dân tộc mới được coi là suy nghĩ cho đất nước thì giờ đây, những công việc hi sinh thầm lặng của anh thanh niên là phẩm chất thể hiện lòng yêu nước. Anh mang tuổi trẻ, sức trẻ cùng sự nhiệt huyết của mình đến vùng cao của tổ quốc. Như Bác Hồ đã từng nói:

“Không có việc gì khó
Chỉ sợ lòng không bền
Đào núi và lấp biển
Quyết chí ắt làm nên.”

Tuổi trẻ cùng với sự kiên trì, bền bỉ, anh thanh niên đã không ngại gian khó, gian khổ để hoàn thành công việc tốt nhất, góp phần đem lại sự phát triển cho đất nước, xã hội.

Lật giở những trang sách tiếp theo, ta lại càng thêm thán phục về anh thanh niên: người có phong cách sống cao đẹp. Tuy sống một mình trên đỉnh Yên Sơn cao 2600m nhưng căn nhà của anh luôn gọn gàng ngăn nắp. “Một căn nhà ba gian, sạch sẽ, với bàn ghế, sổ sách, biểu đồ, thống kê, máy bộ đàm. Cuộc đời riêng của anh thanh niên thu gọn lại một góc trái gian với chiếc giường con, một chiếc bàn học, một giá sách.” Ghé thăm ngôi nhà nơi đây, nếu không biết trước người ở là một chàng trai thì có lẽ mọi người đều lầm tưởng đây là nơi ở của một cô gái. Sống giữa núi cao, nhưng anh không hề bị bóng núi che khuất, con người anh tuy bé nhỏ nhưng anh vẫn cao lớn lạ thường. Anh luôn có tinh thần thái độ làm việc nghiêm túc, chính xác, khoa học. Anh vẫn luôn hoàn thành công việc được giao một cách tốt nhất dù không có ai nhắc nhở, kiểm tra. Những công việc anh đều làm đều đặn, thường xuyên, đúng giờ. Anh như một vận động viên leo núi cố gắng vượt qua mọi chông gai để lên đỉnh núi cao nhất. Người vận động viên kiên cường ấy đã làm việc trong tự nguyện, tự giác vượt khó để hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao, gặt hái những thành quả tốt đẹp. Ở con người này còn là cả một sự khao khát được vươn xa, bay xa đến những ước mơ cao đẹp. Đúng như lời của tác giả Nguyễn Thành Long đã từng nói: “Trong cái im lặng của Sapa, dưới những dinh thự cũ kĩ của Sapa, Sapa mà chỉ nghe tên người ta đã nghĩ đến việc nghỉ ngơi, có những con người làm việc và lo nghĩ như vậy cho đất nước.”

Cùng nói về vẻ đẹp của thế hệ trẻ Việt Nam với những cống hiến, hi sinh thầm lặng, cao cả, trong dòng chảy của văn học Việt Nam, ta còn bắt gặp hình ảnh những cô thanh niên xung kích- những vì sao vẫn luôn tỏa sáng lung linh, góp thêm ánh sáng của đôi mắt trẻ, trái tim hồng để thắp sáng bầu trời dân tộc đang bị bóng đêm bầu trời chiến tranh che phủ. Phương Định, Thao, Nho đều là những thiếu nữ mười tám, hai mươi tuổi- tuổi đẹp nhất của đời người nhưng lại chọn công việc hiểm nguy, gian khó, nguy hiểm đến tính mạng để làm. Cả anh thanh niên và cả những cô gái trẻ tuổi kia đều hi sinh những cái riêng, nhỏ bé của mình để cống hiến cho đất nước, dân tộc. Chúng ta phải thầm biết ơn họ- những chiến binh thầm lặng đã đem đến cho nhân dân một cuộc sống yên bình như hôm nay. Nhà thơ Tố Hữu đã từng viết:

“Nếu là con chim chiếc lá
Thì con chim phải biết hót, chiếc lá phải xanh
Lẽ nào vay mà không trả
Sống là cho, đâu chỉ nhận riêng mình.”