Tình yêu thương, lòng biết ơn và ký ức tuổi thơ luôn là hành trang quý giá nâng bước chân ta vào đời. Ai cũng có thể cảm nhận được niềm hạnh phúc trong vòng tay che chở của mẹ, sự ấm áp của tình cha. Nhưng, cuộc sống của chúng ta sẽ trọn vẹn và giàu ý nghĩa hơn nếu tuổi thơ chúng ta có một người bà để yêu quý bà và được bà yêu quý. 

           Bắt nguồn từ cảm xúc ấy, bài thơ Bếp lửa được sáng tác, khi nhà thơ Bằng Việt còn là sinh viên đang du học tại Liên Xô. Bài thơ là nỗi nhớ nhung về người bà yêu quý với những kỷ niệm trong sáng của tuổi thơ.

           Có lẽ vào một buổi sáng tinh mơ se lạnh nơi xứ lạ, người cháu chợt nhìn thấy đâu đó bếp lửa nhà ai hửng lên trong làn sương sớm, hay đây là một hình ảnh thức dậy trong tâm trí nhà thơ:

                     Một bếp lửa chờn vờn sương sớm

                     Một bếp lửa ấp iu nồng đượm   

             Hai câu thơ, hình ảnh bếp lửa lặp đi lặp lại 2 lần, giọng thơ thiết tha, sâu lắng! Hình ảnh đó chắc quen thuộc lắm, cháu từng gắn bó với nó lắm, nhưng đã xa, lâu rồi không nhìn thấy nên bây giờ gặp lại mới bâng khuâng, xúc động đến thế !  

                     Cháu thương bà biết mấy nắng mưa.

            Thì ra bếp lửa gợi lên hình ảnh thân thương. Cuộc đời bà gắn liền với bếp lửa thân quen. Đây là cách nói hoán dụ: Nói đến bếp lửa là liên tưởng đến bà, và ngược lại. Vậy là trong tuổi thơ của cháu, hình ảnh bà hằng ngày cặm cụi nhóm bếp thổi cơm đã khắc sâu trong tâm trí. Hình ảnh bếp lửa còn mang sắc thái ẩn dụ. Từ láy chờn vờn tả thực ngọn lửa nhỏ, run rẩy trong gió sớm, gợi nhớ vóc dáng gầy guộc, mong manh của bà. Những tính từ ấp iu, nồng đượm khiến người đọc có thể hình dung sắc đỏ nồng nàn của ngọn lửa nhưng không gợi cảm giác thiêu đốt mà đem đến cảm giác dịu dàng, thư thái như sưởi ấm giữa mùa đông. Có phải đó là tấm lòng yêu thương của bà luôn ấp ủ, chắt chiu cho con cháu? 

            Cụm từ biết mấy nắng mưa đã gợi ra phần nào cuộc đời vất vả lo toan của bà. Chỉ với 3 câu thơ, ta thấy trong nỗi nhớ nhung hiện lên chân dung một người bà bình dị và nhân hậu biết bao! 

            Nỗi nhớ khơi nguồn cho những dòng hồi tưởng, mở ra một loạt ký ức yêu thương về một thời thơ ấu: 

                     Lên bốn tuổi cháu đã quen mùi khói

            Bốn tuổi là lứa tuổi còn chưa đi mẫu giáo, nhưng trong trí khôn non nớt mới hình thành, cháu đã có bà trong tâm trí. Mùi khói vừa tả thực vừa mang ý nghĩa ẩn dụ. Đó là mùi khói bếp cay cay, hay đó là hơi hướng thân thuộc của bà? 

           Chao ôi, tuổi thơ của cháu thật nhiều ý nghĩa vì được sống bên bà, dù tuổi thơ ấy có bóng đen ghê rợn của nạn đói 1945. Nhưng câu thơ đầy ám ảnh:  

                         Năm ấy là năm đói mòn đói mỏi

                         Bố đi đánh xe khô rạc ngựa gầy

           Cụm từ đói mòn đói mỏi không chỉ khắc sâu cảnh gian khổ, thiếu thốn, nhọc nhằn mà còn nhấn mạnh sự chịu đựng bền bỉ của con người. Hình dạng chú ngựa khô rạc còm cõi, tội nghiệp, dễ khiến ta hình dung đến vẻ hốc hác, trầm lặng, khắc khổ của người đánh xe. Hình ảnh chú ngựa gầy giơ xương đã nói lên tất cả. Sức ngựa đã mòn, hẳn sinh lực con người cũng rất tệ.               

           Cháu nhớ hết, nhưng tại sao lại chỉ nhớ khói? :

                         Chỉ nhớ khói hun nhèm mắt cháu

                         Nghĩ lại đến giờ sống mũi còn cay!      

           Sức trai tráng của bố dường như cạn kiệt, huống chi bà già yếu, mong manh? Có lẽ bà tiều tụy nhiều lắm, thương lắm, chịu đựng lắm! Tác giả không kể ra những nhọc nhằn, kham khổ. Chỉ biết ký ức ấy không bao giờ phai nhạt, đến nỗi nghĩ lại còn đau xót ngậm ngùi. Có thể hình dung trong gia đình ba thế hệ ấy, bà là người mong manh nhất nhưng mạnh mẽ nhất, quan trọng nhất. Dường như bà không gục ngã, thì con cháu cũng không thể gục ngã. Bà của cháu nhẫn nại, kiên cường biết bao!    

           Dấu ấn sâu sắc nhất là những năm tháng bố mẹ công tác xa, hai bà cháu âm thầm đùm bọc, cưu mang nhau: 

                       Tám năm ròng cháu cùng bà nhóm lửa

                        Tu hú kêu trên những cánh đồng xa

                        Khi tu hú kêu bà còn nhớ không bà? 

           Tiếng chim tu hú từ xa xăm vẳng lại có thể nghe thấy được, chứng tỏ âm thanh đó đã bay qua những không gian mênh mông, vắng lặng. Âm thanh ấy không làm cho cảnh vật vui lên mà càng gợi lên cảm giác vắng vẻ, quạnh hiu. Tác giả như tách khỏi dòng hồi tưởng, như đang trò chuyện cùng bà: Bà còn nhớ không bà? Bởi chỉ có hai bà cháu mới hiểu hết ý nghĩa của âm thanh ấy. Tiếng chim tu hú phải da diết, khắc khoải lắm, nên cháu khó quên và bồi hồi xúc động khi nhớ lại. Có lẽ khi tiếng chim tu hú từ xa vọng lại, hai bà cháu mới cảm nhận rõ rệt nhất sự thiếu vắng trong ngôi nhà của mình. Đứa trẻ nào không khao khát tiếng nói của cha, hơi ấm của mẹ? Người bà nào chẳng ước mong tuổi già có con cháu quây quần bên cạnh? Vì hoàn cảnh chiến đấu, bố mẹ công tác xa không về, bà nuôi cháu trong trống vắng, quạnh hiu.              

           Những lúc tiếng chim kêu khắc khoải như vậy, bà thương cháu nên hay kể chuyện để vỗ về cháu và có lẽ để chính mình khuây khỏa. Những năm tháng ấy, bà thực vừa là bà, vừa là mẹ, là cha của cháu:

                            Cháu ở cùng bà, bà bảo cháu nghe

                            Bà dạy cháu làm, bà chăm cháu học

           Hàng loạt động từ được liệt kê: bà bảo, bà dạy, bà chăm. Cháu được dạy dỗ, chăm chút trong tình yêu thương của bà. Con đi xa, bao nhiêu yêu thương bà dành hết cho đứa cháu nhỏ. Cháu cũng cảm nhận được tình yêu thương đó và thấu hiểu nỗi vất vả của bà. Trong trai tim ngây thơ, cháu thầm trách chim tu hú sao chẳng đến ở cùng bà cho vui nhà vui cửa, cho bà vợi bớt nhớ mong. Điệp từ bà, cháu lặp đi lặp lại, góp phần diễn tả cảnh bà cháu quấn quýt không rời. Dù thiếu vắng sự chăm sóc của mẹ cha nhưng tình yêu thương của bà đã bù đắp tất cả. Cháu thật diễm phúc khi có một người bà như thế!               

           Kỷ niệm về bà không chỉ là những ngày tháng dẫu gian nan nhưng êm đềm vì có bà bên cạnh. Cũng có lúc đau buồn đến tuyệt vọng:  

                           Năm giặc đốt làng cháy tàn, cháy rụi.

           Ai đã từng chứng kiến sự tàn phá của chiến tranh, cảnh ngôi nhà thân yêu đổ nát tan hoang, mới cảm nhận được nghị lực phi thường trong lời nói bình thản, giản dị của bà:

                          “Bố ở chiến khu bố còn việc bố

                          Mày có viết thư chớ kể này kể nọ

                          Cứ bảo nhà vẫn được bình yên!”

           Không một giọt nước mắt, bà giấu nỗi đau thương để luyện cho cháu một tình cảm cao hơn. Hình ảnh người bà đã vượt ra khỏi tình cảm bà cháu thông thường, mà vươn đến một tình cảm rộng lớn hơn: Lặng lẽ hi sinh, chia sẻ với chiến trường! Những năm chiến tranh ròng rã ấy, bà âm thầm nhóm lửa, giữ lửa: 

                           Rồi sớm rồi chiều lại bếp lửa bà nhen

                           Một ngọn lửa lòng bà luôn ủ sẵn

                           Một ngọn lửa chứa niềm tin dai dẳng. 

           Bà cùng cháu nhóm lửa, giữ lửa để sống, để chờ đợi ngày chiến thắng, ngày sum họp. Đến đây, bếp lửa cụ thể đã biến thành ngọn lửa trừu tượng. Đó là ngọn lửa trong lòng bà, ngọn lửa của sức sống, của niềm tin! Như ngọn lửa, tấm lòng của bà, đức hi sinh tần tảo của bà đã truyền cho cháu ý chí và nghị lực phi thường. 

           Mấy chục năm rồi, ngọn lửa ấy vẫn tỏa hơi ấm từ đôi tay chắt chiu, chịu thương chịu khó của bà:  

                              Bà vẫn giữ thói quen dậy sớm

                              Nhóm bếp lửa ấp iu , nồng đượm

                              Nhóm niềm yêu thương khoai sắn ngọt bùi

                              Nhóm nồi xôi gạo mới sẻ chung vui

           Từ vẫn khẳng định sự bền bỉ sắt son. Bà vẫn thế, trước sau như một, giàu đức hi sinh, lòng thương yêu ấp iu, nồng đượm. Những điểm sáng của khổ thơ này lại là tình cảm chan hòa với cuộc đời, với mọi người. Từ củ khoai, nồi xôi gạo mới bà nấu, bà dạy cháu biết sẻ chia, biết sống yêu thương, có thủy có chung, có tình làng nghĩa xóm. Có lẽ bà cũng không hề hay biết, bà là người đã Nhóm dậy cả những tâm tình tuổi nhỏ của đứa cháu cưng! Là điều gì vô cùng thiêng liêng và kỳ diệu trong cuộc đời cháu:

                            Ôi kì lạ và thiêng liêng - bếp lửa!    

           Điệp từ nhóm lặp đi lặp lại ở đầu mỗi câu thơ, tạo âm điệu mỗi lúc một mạnh hơn, tha thiết hơn. Khẳng định một suy gẫm giản đơn mà sâu sắc: Những gì thân thiết với tuổi thơ đều có sức tỏa sáng, nâng đỡ con người trong suốt hành trình dài rộng của cuộc đời! Bà là người truyền lửa, truyền cho cháu tình yêu thương và những phẩm chất tốt đẹp. Có một người bà như thế, đứa cháu nào chẳng ngoan ngoãn, nên người!               

           Vậy đó, hình ảnh bếp lửa còn mãi tỏa sáng trong tâm hồn đứa cháu xa nhà:                

                         Giờ cháu đã đi xa. Có ngọn khói trăm tàu

                         Có lửa trăm nhà, niềm vui trăm ngả

                         Nhưng vẫn chẳng lúc nào quên nhắc nhở:

                         Sớm mai này bà nhóm bếp lên chưa? 

           Bằng cách nói hoán dụ, những hình ảnh ngọn khói, con tàu, ngọn lửa, ngôi nhà… kết hợp với điệp từ trăm, diễn tả cảnh xa hoa, hiện đại nơi xứ người. Cháu đã lớn khôn, được đi đây đi đó, tầm mắt được mở rộng, được thấy nhiều thứ, có nhiều niềm vui mới mẻ. Nhưng không lúc nào cháu quên nguồn cội: Sớm mai này bà nhóm bếp lên chưa?                  

           Bài thơ sáng tác khi tác giả đang học ở Liên Xô, nơi có nhiều bếp ga, bếp điện. Nhưng người cháu không quên bếp lửa quê nhà. Nhớ đến bếp lửa là nhớ đến bà. Nhớ đến bà là nhớ đến quê hương, nguồn cội. Nhớ quê hương nơi xứ lạ, đó chính là tình yêu Tổ Quốc!                  

           Có thể nói, trong bài thơ Bếp lửa của Bằng Việt, bà là Tổ Quốc, bà là Quê hương! Tình yêu thương và lòng biết ơn bà chính là biểu hiện sâu sắc của lòng yêu thương , gắn bó với gia đình, quê hương. Cũng là khởi đầu của tình yêu đất nước, con người.       

Tấm lòng yêu thương  của gia đình là tình cảm vương vấn mỗi con người trong suốt cả đời. Trong đó, tình cảm bà cháu là một chủ đề luôn luôn tràn ngập cảm xúc trong văn học Việt Nam. Một bài thơ tiêu biểu nói về tình cảm bà cháu mà bất cứ người cháu nào đọc lên cũng thấy hình ảnh mình trong đó, đó là bài thơ “Bếp Lửa” của nhà thơ Bằng Việt. Bài thơ mang lại dư vị ngọt ngào của tình thân thiêng liêng muôn thuở.

Mở đầu bài thơ là hình ảnh cái bếp lửa gắn liền với người bà. Ba câu thơ đầu là sự khơi nguồn cho dòng hồi tưởng về một quá khứ đầy cảm xúc của tình thân. Hình ảnh bếp lửa hiện lên trong trí nhớ của tác giả như mở đầu cho sự gợi nhớ đến người nhóm lửa: người bà. Hình ảnh ẩn dụ và từ láy được sử dụng để nhắc sự liên tưởng đến bà “biết mấy nắng mưa”. Đọc ba câu thơ đầu lên, ta thấy cảm xúc dâng trào lên mãnh liệt về hình ảnh người bà ẩn sau cái bếp lửa: “chờn vờn sương sớm”, “ấp iu nồng đượm”. Người bà trong trí nhớ luôn lặp lại một thói quen dậy sớm, đội mưa đội nắng nhóm lên bếp lửa cháy như thể nhóm tình cảm ấm áp của bà dành cho cháu. Câu thơ mang nhịp điệu đột ngột, thương xót và cảm thán về một tình thân nồng ấm.

Khổ thơ thứ hai là hoài niệm về kỷ niệm tuổi thơ, một kỷ niệm buồn khó quên. “Lên bốn tuổi…sống mũi còn cay”. Cuộc sống thiếu thốn khổ sở không làm cho cậu bé ấy gục gã mà trở nên “đã quen”. Quen với mùi khói từ bếp lửa hay từ cuộc chiến tranh khi bom đạn luôn chực chờ xung quanh. Nhà thơ nhắc về người bố với lòng thương cảm khôn nguôi, tuy không trực tiếp nhắc đến sự vất vả ấy thế nhưng không khó để ta liên tưởng từ hình ảnh “ngựa gầy”. Phải chăng đó chính là người bố rời xa nhà đi kiếm sống nuôi gia đình trong thời nghèo đói loạn lạc. Quá khứ cùng năm tháng chiến tranh gian khổ làm cho con người “đói mòn đói mỏi”. Hình ảnh ấy ám ảnh sâu trong tâm hồn đứa trẻ mãi đến bây giờ, khi mà nhắc lại thì “sống mũi còn cay”.

Những câu nói thủ thỉ với người bà trong hoài niệm về quá khứ đã mang đến cho chúng ta một sự xúc động dạt dào. Trong hồi ức của người cháu luôn vang vọng tiếng chim tu hú kêu trong ngày hè, là âm thanh của đồng quê. Tiếng chim tu hú như vẽ ra cảnh nông thôn trong cuộc sống của nhà thơ ngày xưa. Những kỉ niệm về người bà dồn dập ùa về. Bà vừa là người bà, vừa là người cha người mẹ yêu thương, nuôi nấng, bao bọc và che chở cho cháu. Ta như đang mường tượng hình ảnh người cháu nhỏ, với đôi mắt chất chứa tình thương bà từ sâu trái tim nhưng không nói ra thành lời mà chỉ tồn tại trong suy nghĩ.

Người bà hiện ra với những phẩm chất cao quý của một người phụ nữ Việt Nam anh hùng.  Bà luôn vững lòng tin trước mọi tai họa, thử thách mà không hề sợ hãi. Bà đảm đang tháo vát dựng lại “túp lều tranh” khi ở độ tuổi xế chiều. Bà là hậu phương vững chắc cho người con đang nơi chiến trường xa. Bếp lửa mà bà hàng ngày ủ sẵn và nhen nhóm lên ấy chứa niềm tin vào chiến thắng của đất nước. Bếp lửa ấy đã cháy thành ngọn lửa bất diệt, là ngọn lửa của tình thương. Hình ảnh người bà gợi nhớ đến ý chí, tài đức cùng tình thương sâu nặng là phẩm chất chung của người phụ nữ Việt Nam thời bấy giờ.

Tình yêu thương người bà vất vả của tác giả rất rõ nét ở khổ thơ tiếp theo. Đã bao thời gian trôi qua bà vẫn giữ thói quen của một thời vất vả. Thế nhưng thói quen ấy với bà không hề là gánh nặng mà là niềm hạnh phúc. Đất nước hòa bình, cháu con yên ổn, bà vẫn nhen nhóm lên bếp lửa của tình yêu thương nồng đậm. Những niềm vui giản dị của hòa bình mang lại dù có thiếu thốn đến đâu, dù chỉ có sắn khoai, xôi gạo, bà vẫn là người thắp lên “những tâm tình tuổi nhỏ”. Điệp từ “nhóm” là lời nhấn mạnh, khẳng định ca ngợi: “Ôi kỳ diệu và thiêng liêng -bếp lửa”.

Qua những giây phút hoài niệm, tình thương bà sâu đậm của nhà thơ giờ đây đã tăng lên ngàn lần hơn nữa. Nỗi nhớ nhung da diết, lòng kính yêu và biết ơn của đứa cháu nay đã đi xa gửi đến bà qua những lời tự hỏi han thủ thỉ, “Sớm mai này, bà nhóm bếp lên chưa?”. Người cháu ở xa tuy đang từng ngày được hưởng sự đầy đủ của hòa bình mang lại nhưng vẫn luôn nhớ đến người bà nơi quê hương vất vả. Sự nhớ nhung ấy luôn vấn vương trong tâm trí như một sự nhắc nhở về tình thương bất diệt và những kỉ niệm sâu đậm trong cuộc đời.

Bài thơ mang những nét đặc sắc về nghệ thuật: sử dụng từ láy, hình ảnh ẩn dụ, điệp từ…Bằng cách sử dụng những biện pháp nghệ thuật ấy, cảm xúc tinh tế, chân thành của nhà thơ Bằng Việt đã làm trỗi dậy cảm xúc, chạm sâu và trái tim của độc giả, mang cho chúng ta một hơi ấm tình thương và hoài niệm về người bà của mình. Và qua bài thơ, ta cũng thấy được hình tượng người phụ nữ mang đậm những phẩm chất đáng quý của một dân tộc giàu truyền thống tốt đẹp: Việt Nam.