Lê Minh Khuê là một trong những cây bút nữ tiêu biểu thuộc thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Bà chuyên viết về truyện ngắn với ngòi bút miêu tả tâm lý nhân vật tinh tế, sâu sắc, đặc biệt là miêu tả tâm lý của người phụ nữ. Tác phẩm "NNSXX" thể hiện những hình ảnh đẹp đẽ, tiêu biểu cho phẩm chất cao quý của thế hệ trẻ Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ. Và Phương Định là một nhân vật hội tụ những yếu tố đó - sự dũng cảm, hồn nhiên, trong sáng và một tâm hồn nhạy cảm dù chiến trường ác liệt.

 Truyện ngắn "NNSXX" ra đời năm 1971 giữa lúc cuộc kháng chiến chống Mỹ của dân tộc ta đang diễn ra vô cùng ác liệt. Tác phẩm viết về hình tượng người lính trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cụ thể hơn là về những cô thanh niên xung phong trên tuyến đường Trường Sơn huyền thoại. Câu chuyện kể về cuộc sống chiến đấu của 3 cô gái TNXP tên là Thao, Phương Định và Nho. Họ sống trên một cao điểm giữa vùng trọng điểm, công việc cụ thể là trinh sát mặt đường. Công việc hàng ngày của họ là quan sát máy bay địch ném bom, đo khối lượng đất đá để san lấp hố bom, đánh dấu những quả bom chưa nổ để phá bom. Công việc vô cùng nguy hiểm luôn phải đối mặt với cái chết song họ vẫn bình tĩnh hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ. Công việc nguy hiểm là vậy nhưng họ vẫn lạc quan, hồn nhiên, mơ mộng và rất gắn bó yêu thương nhau cho dù mỗi người một cá tính. Trong một lần phá bom, Nho bị thương hai người đồng đội hết sức lo lắng chăm sóc. Một cơn mưa đá vụt đến và vụt đi đã khơi gợi trong lòng họ sự tiếc nuối và biết bao nỗi hoài niệm và khát khao.

 Phương Định là nhân vật trung tâm, đồng thời cũng là người kể chuyện. Phương Định là 1 cô gái Hà Nội xung phong ra chiến trường. Trước lúc ra trận, cô đã có 1 tuổi học sinh hồn nhiên, vô tư bên cạnh mẹ già trong 1 căn buồng nhỏ trên 1 con phố bình yên. Nhà văn am hiểu và miêu tả sinh động tâm lý của cô gái trẻ này. So với chị Thao và Nho, Phương Định khá tự hào về xuất thân.

 Đó là cô gái Hà Nội chính hiệu. Ra trận tuyến cô mang theo tâm hồn lãng mạn thơ mộng của một cô gái Hà Thành. Phương Định là một cô gái nhạy cảm và biết quan tâm đến hình thức của mình, cô tự đánh giá "Tôi là một cô gái khá với 2 bím ...... cái nhìn sao mà xa xăm!". Nhận xét ấy làm cho cô vui và tự hào. Phương Định nhạy cảm nhưng ít bộc lộ, luôn tỏ ra kín đáo giữa đám đông "Tôi không săn sóc ... môi mím chặt." (tưởng như kiêu kỳ "Nhưng chẳng qua tôi điệu thế thôi"). 

 Nhà văn lựa chọn chi tiết tiêu biểu để miêu tả tâm lý nhân vật. Trong 1 lần phá quả bom trên đồi, tức là đối diện với cái chết, cái nguy hiểm. Mặc dù đã quen với công việc này rồi, ngày nhiều thì 5 lần, ngày ít cũng vài 3 lần phá bom nhưng mỗi lần phá bom là một lần bị thử thách bản lĩnh và lòng kiên cường. Bằng ngôn ngữ độc thoại nội tâm tác giả tinh tế từng ý nghĩa, từng cảm giác thoáng qua trong đầu cô. 

 Trên đường đến bên quả bom, Phương Định tự hỏi "Các anh cao xạ có nhìn thấy chúng tôi không?". Rồi lại tự trả lời "Chắc có, các anh ấy có những cái ống nhòm có thể thu cả Trái Đất vào tầm mắt." Lòng dũng cảm được kích thích bởi sự tự trọng "Tôi không sợ nữa tôi sẽ không đi khom" và Phương Định đàng hoàng mà bước tới. 

 Khi đến bên quả bom tức là đến bên cái chết đang im lìm và bất ngờ, cảm giác của con người trở nên sắc nhọn hơn "Lưởi xẻng chạm vào quả bom cũng tạo nên 1 tiếng động sắc đến gai người, cứa vào da thịt", "Có cảm giác mình làm quá chậm phải nhanh lên vì vỏ quả bom nóng, một dấu hiệu chẳng lành. Tinh thần căng thẳng nhưng vẫn phải bình tĩnh". Chờ bom nổ thần kinh vẫn chưa hết căng thẳng, không gian im lìm, thời gian như ngưng đọng, nghe được tiếng của những chiếc kim đồng hồ. Phương Định có nghĩ đến cái chết nhưng ý thức về tinh thần trách nhiệm vẫn lớn hơn "Liệu mìn có nổ, bom có nổ, nếu không thì làm sao châm mìn lần thứ hai".

 Ngòi bút Lê Minh Khuê đã miêu tả chân thực, sinh động tâm lý nhân vật Phương Định, làm hiện lên 1 thế giới nội tâm phong phú. Với lòng dũng cảm, tinh thần trách nhiệm trong công việc và 1 tâm hồn nhạy cảm, hồn nhiên, trong sáng, Phương Định nói riêng, 3 cô gái TNXP nói chung là tiêu biểu cho vẻ đẹp phẩm chất của thế hệ trẻ Việt Nam thời kháng chiến chống Mỹ. 

 Truyện được kể theo ngôi thứ nhất. Người kể chuyện là Phương Định xưng tôi kể lại câu chuyện của mình và đồng đội. Chọn ngôi kể này, câu chuyện trở nên chân thực có sức thuyết phục cao. Nhà văn cũng có điều kiện đi sâu khám phá thế giới nội tâm phong phú, sinh động của nhân vật. Nhà văn đã thành công trong việc miêu tả, diễn biến tâm lý của nhân vật thật tinh tế (diễn biến tâm lý nhân vật Phương Định trong 1 lần phá bom trên đồi). 

 Truyện sử dụng vai kể là nhân vật chính, có cách kể chuyện tự nhiên, ngôn ngữ sôi nổi trẻ trung và đặc biệt thành công về nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật. Truyện "NNSXX" của Lê Minh Khuê đã làm nổi bật tâm hồn trong sáng, mơ mộng, tinh thần dũng cảm, cuộc sống chiến đấu đầy gian khổ, hy sinh nhưng rất hồn nhiên, lạc quan của những cô gái TNXP trên tuyến đường Trường Sơn. Đó chính là hình ảnh đẹp, tiêu biểu về thế hệ trẻ Việt Nam trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. 

 Từ đó, tác phẩm nhắc nhở mỗi con người chúng ta đặc biệt là thế hệ trẻ về lòng yêu quê hương đất nước, tinh thần trách nhiệm với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

@Adrian Pucey

28/05/2022