Viễn Phương là 1 trong những cây bút có mặt sớm nhất của lực lượng văn nghệ giải phóng miền Nam trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Thơ của ông mang nét giản dị, cảm xúc sâu lắng thiết tha mang đậm chất màu sắc Nam Bộ. Ngôn ngữ thơ của ông giàu chất thơ mộng ngay cả trên chiến trường ác liệt. Bài thơ "Viếng lăng Bác" là một trong những áng thơ tiêu biểu của ông khi viết về Bác Hồ. Đoạn trích dưới đây đã thể hiện được cảm xúc của Viễn Phương khi đứng trước lăng và bộc lộ suy nghĩ của ông khi đứng trước nơi vị lãnh tụ vĩ đại đang yên giấc.

   "Con ở miền Nam ra thăm lăng Bác

    Đã thấy trong sương hàng tre bát ngát

    Ôi! Hàng tre xanh xanh Việt Nam

    Bão táp mưa sa đứng thẳng hàng.

    Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng

    Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ

    Ngày ngày dòng người đi trong thương nhớ

    Kết tràng hoa dâng bảy mươi chín mùa xuân..."

 Năm 1976, sau khi cuộc kháng chiến chống Mĩ kết thúc thắng lợi, đất nước thống nhất, làng Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng vừa khánh thành, Viễn Phương ra thăm miền Bắc, vào lăng viếng Bác Hồ. Bài thơ "Viếng lăng Bác" được sáng tác trong dịp đó và in trong tập thơ "Như mây mùa xuân" (1978). Đoạn trích trên thuộc khổ 1 và 2 của tác phẩm "Viếng lăng Bác". Bao trùm lên bài thơ là niềm xúc động thiêng liêng, thành kính, lòng biết ơn, tự hào xen lẫn nỗi đau xót của tác giả. Mạch cảm xúc đi theo trình tự không gian và thời gian. Đó là cảm xúc khi đứng trước lăng - khi vào lăng và cảm xúc trong giây phút chia xa.

 Mở đầu là cảm xúc ban đầu khi tác giả viếng thăm lăng Bác:

   "Con ở miền Nam ra thăm lăng Bác

    Đã thấy trong sương hàng tre bát ngát

    Ôi! Hàng tre xanh xanh Việt Nam

    Bão táp mưa sa đứng thẳng hàng."

 Bài thơ mở đầu bằng lời thơ giản dị, như 1 lời thông báo ngắn gọn; "Con ở miền Nam", sau bao nhiêu năm mong mỏi hay cũng được về thăm Người. Với lời tự xưng: "Con - Bác" như 1 cách trò chuyện thân mật. Cách dùng từ vừa cho thấy mối quan hệ gần gũi, thân thiết vừa gợi lên tình cảm kính yêu của nhà thơ với Bác Hồ. Câu thơ như lời nói tự nhiên mà đầy xúc động của người con đi xa may mới được về thăm cha. Với Hồ Chí Minh, miền Nam luôn ở trong trái tym Người.

   "Bác nhớ miền Nam nỗi nhớ nhà,

    Miền Nam mong Bác nỗi mong cha"

                                          Bác ơi! - Tố Hữu

 Với đồng bào miền Nam, nỗi khát khao mong nhớ tình cảm đối với Bác cũng luôn thiêng liêng, sâu nặng. Vì thế phút giây gặp gỡ càng trở nên xúc động hơn.

 Đặc biệt, Viễn Phương dùng động từ "thăm" thể hiện niềm tin và tình cảm của nhà thơ nói riêng, đồng bào miền Nam, nhân dân Việt Nam nói chung. Bác Hồ không mất, Bác đã, đang và sẽ còn sống mãi trong tình yêu, lòng thương nhớ của tất cả mọi người.

 Đứng trước lăng Bác, vị cha già của dân tộc, hình ảnh gây ấn tượng mạnh với nhà thơ là hàng tre trong sương sớm.

    "Đã thấy trong sương hàng tre bát ngát

    Ôi! Hàng tre xanh xanh Việt Nam

    Bão táp mưa sa đứng thẳng hàng."

 Hình ảnh hàng tre mang tính tả thực. Trước lăng Bác có 2 hàng tre xanh tươi. Từ hình ảnh tả thực đó, cây tre được nhân hóa "đứng thẳng hàng", được nâng lên thành hình ảnh ẩn dụ "Hàng tre Việt Nam, cây tre Việt Nam", cây tre vốn gần gũi, gắn bó với con người Việt Nam từ ngàn xưa. Tre mộc mạc, giản dị nhưng dẻo dai, mạnh mẽ, tre trở thành biểu tượng cho phẩm chất, sức sống của con người Việt Nam.

   "Ở đâu tre cũng xanh tươi

    Cho dù đất sỏi đất vôi bạc màu"

                                     Tre Việt Nam - Nguyễn Duy

 Thành ngữ "Bão táp mưa sa" gợi về những khó khăn gian khổ mà nhân dân ta đã cùng "chung lưng đấu cật" để giữ nước. Trong hoàn cảnh ấy, tre vẫn khẳng định sức sống mãnh liệt, dẻo dai.

 Tác giả đã dùng hai tính từ, từ láy "bát ngát", "xanh xanh" cùng với lối miêu tả đứng thẳng hàng để miêu tả hình ảnh cây tre và nhấn mạnh dáng dấp cứng cỏi và kiên cường, thanh tao chí khí như chính con người Việt Nam. Hai lần nhắc đến tre, nhà thơ đã gián tiếp ca ngợi Bác Hồ (Bác là cây tre Việt Nam tiêu biểu nhất, đẹp nhất) và vì thế hình tượng cây tre còn ở lại trong khổ cuối của bài thơ.

 Suy nghĩ của tác giả khi đứng trước lăng Bác.

 Đứng trước Lăng tiếp nối với hình ảnh hàng tre chính là hình ảnh dòng người vào lăng viếng Bác với nỗi thương và lòng biết ơn sâu sắc.

   "Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng

    Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ

    Ngày ngày dòng người đi trong thương nhớ

    Kết tràng hoa dâng bảy mươi chín mùa xuân..."

 Điệp ngữ "ngày ngày" được lặp lại 2 lần gợi tả dòng chảy liên tục của thời gian, giữa dòng chảy đó. Viễn Phương phát hiện ra và miêu tả hình ảnh của hai mặt trời. "Mặt trời đi qua trên lăng" là nghĩa gốc, tả thực một hiện tượng tự nhiên, còn "Mặt trời trong lăng rất đỏ" là hình ảnh ẩn dụ chỉ Bác Hồ. Thật vậy, mặt trời chiếu xuống soi sáng cho mọi vật, còn Bác, mang ánh sáng cho lý tưởng cách mạng, cho dân tộc. Mặt trời là nguồn ánh sáng của tự nhiên, còn Bác Hồ là mặt trời chân lý, giúp dân tộc thoát khỏi kiếp nô lệ khổ đau, mang đến cuộc sống độc lập, tự do. Mặt trời của tự nhiên thì ấm áp và Bác chính là nguồn yêu thương của mỗi con người. Cả cuộc đời người, hiến dâng cho dân tộc, cho đất nước. Mặt trời của tự nhiên cũng như Bác Hồ, sống mãi trong lòng dân tộc trong trái tym mỗi con người Việt Nam. Với hình ảnh này Viễn Phương ngợi ca vẻ đẹp và công ơn của Bác.

 Hai câu thơ sau vừa là hình ảnh tả thực vừa mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc: mỗi ngày dòng người vào lăng viếng Bác mang theo nỗi niềm yêu thương nhớ. Từ hình ảnh đó, tác giả bất ngờ có một liên tưởng thú vị, so sánh đoàn người vào lăng như 1 tràng hoa đẹp. Mỗi con người, mỗi tấm lòng thành kính như được kết hàng vạn trái tym con người Việt Nam.

 Viễn Phương đã sử dụng nghệ thuật hoán dụ kép ở hình ảnh "bảy mươi chín mùa xuân" để chi 79 năm trong cuộc đời người, 79 năm người hi sinh cho đất nước. Người đã dâng hiến mùa xuân của cuộc đời mình để làm nên mùa xuân lớn của đất nước, của dân tộc. Điều này khiến ta nhớ đến câu thơ của Thanh Hải:

   "Một mùa xuân nho nhỏ

    Lặng lẽ dâng cho đời"

 Với giọng điệu trang trọng mà tha thiết, nhiều hình ảnh ẩn dụ gợi cảm, ngôn ngữ bình dị mà cô đọng. Bài thơ "Viếng lăng Bác" đã thể hiện tấm lòng thành kính và niềm xúc động thiêng liêng, niềm tự hào đau xót của Viễn Phương nói riêng, của người dân Việt Nam nói chung khi vào lăng viếng Bác. "Viếng lăng Bác" của Viễn Phương là 1 lời tâm sự giản dị, chân thành mà đầy xúc động. Bài thơ như 1 đóa hoa tươi thắm, thành kính dâng lên Bác Hồ.

 Như vậy xuyên suốt hai khổ thơ là những cảm nhận rất thực và vô cùng tinh tế của Viễn Phương trong một lần vào lăng. Cảm xúc ấy khi thì bồi hồi, xúc động tự hào, khi lại vô cùng biết ơn, thành kính. Hai khổ thơ cũng đã đưa ta về với hình ảnh rực rỡ của vị cha già vĩ đại, kính yêu ngàn đời còn sống mãi theo năm tháng, theo thời gian. Từ đó bài thơ nhắc nhở mỗi con người chúng ta đặc biệt là thế hệ trẻ về đạo lý "Uống nước nhớ nguồn", về lí tưởng học tập vào lao động để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc như Bác hằng mong ước.

@Adrian Pucey

25/05/2022