Đọc bài thơ "Cảnh khuya" của Bác Hồ kính yêu, chỉ vẹn vẻn có bốn dòng thơ bảy chữ nhưng khiến cho dòng cảm xúc trong ta mãi không chịu ngừng suy tư.

Bài thơ này được Bác sáng tác tại chiến khu Việt Bắc vào thời kỳ đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp ác liệt năm 1947 nhưng ngay từ câu mở đầu bài thơ, người đọc đã ấn tượng mạnh với khung cảnh thiên nhiên được vẽ ra trước mắt bằng một cảm quan hết sức thi sĩ. Điều đầu tiên mà người đọc nhận ra đó là âm thanh của tiếng suối được cảm nhận hết sức tinh tế:

"Tiếng suối trong như tiếng hát xa"

Ngay từ nhan đề bài thơ ta cũng có thể đoán ra được không gian trong bài, đó vào thời gian đã về đêm và có lẽ không gian núi rừng Việt Bắc yên tĩnh đến mức Người cảm nhận tiếng suối chảy xiết nghe du dương, lúc trầm, lúc bổng như là một tiếng hát vẳng xa. Tiếng hát ấy không chỉ vang mà còn trong vắt trong không gian yên tĩnh của núi rừng, cảm giác như ở trong đó chứa đựng mọi thanh tao, thoát tục nhất của cả một vùng núi rừng này. Phép so sánh này khiến ta liên tưởng đến câu thơ của Nguyễn Trãi:

"Côn Sơn suối chảy rì rầm
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai"
(Côn Sơn ca)

Nếu Nguyễn Trãi thấy tiếng suối như tiếng đàn bên tai thì Bác cảm nhận nó là tiếng hát vang vọng, tiếng hát bay cao, bay xa, tiếng hát của núi rừng. Chỉ một từ "xa" thôi cũng đủ gợi sự rộng lớn hùng vĩ của núi rừng Việt Bắc nhưng cũng chính nó mở ra một núi rừng hoang vu, xa vắng tiếng người.

Từ âm thanh xa gần của tiếng suối, điểm nhìn chuyển xuống những tán cổ thụ với:

"Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa"

Điệp từ "lồng" xuất hiện khiến cho người đọc liên tưởng đến sự gắn kết tuyệt đẹp khi trăng trên cao đã "xà" xuống thế gian, lồng bóng mình vào bóng thiên nhiên, vào bóng cổ thụ. Phải chăng nhìn từ tán cổ thụ, trăng treo trên cao như hạ xuống, đậu lên tán, thậm chí đan cài vài tán, bóng trăng cũng vì thế mà lồng vào bóng lá, bóng hoa, tạo nên những bóng đen, bóng trắng như muôn vàn hình hoa trên mặt đất. Khung cảnh thiên nhiên thật đẹp, thật thơ mộng và hình ảnh con người đến lúc này mới lộ diện:

"Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ"

Đêm đã khuya vậy mà Bác vẫn còn chưa ngủ, bóng Bác đổ dài theo ánh trăng in xuống lồng vào bóng hoa, bóng trăng, tưởng chừng chính cảnh khuya đang vẽ nên chân dung Bác trong đêm không ngủ. Nhưng Bác không ngủ không phải là để thưởng trăng cũng không phải để nghe "tiếng suối trong như tiếng hát" kia mà là vì Bác có những trăn trở về một sự nghiệp vĩ đại:

"Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà".

Người chưa ngủ vì lo cho nước, lo cho dân, lo cho những chiến sĩ, lo cho cuộc kháng chiến gian nan của dân tộc. Hình ảnh ấy của Người thật đẹp, thật rạng rỡ, phần nào tưởng còn phát ánh hào quang mạnh hơn cả chính bóng trăng đang vẽ chân dung Người.

Sóng Hồng đã từng nói: "Thơ là thơ, là nhạc, là họa, là trạm khắc theo một cách riêng". Người nghệ sĩ làm thơ đâu chỉ là sự sắp xếp vần và con chữ mà còn bằng cảm xúc của mình vẽ nên hình cho người ta thấy, khắc vào lòng người ta những ấn tượng khó phai. Và có lẽ đó là tất cả những gì mà ta có thể cảm thấy trong bài "Cảnh khuya". Đọc bài thơ, ta không chỉ thấy tâm hồn thi sĩ của Bác mà còn cảm nhận sâu sắc nỗi lòng vì dân vì nước của vị lãnh tụ vĩ đại đồng thời khắc vào lòng những ấn tượng về một tượng đài có sức sống vĩnh hằng.

Bài thơ "Cảnh khuya" được tác giả Hồ Chí Minh viết năm 1947, sau khi nước ta thắng lớn tại Việt Bắc. Một số địa danh đã đi vào lịch sử dân tộc như Sông Lô, Đoan Hùng bởi những chiến công hiển hách của mình trong 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp thoát khỏi ách nô lệ. Bài thơ thể hiện tấm lòng yêu nước vô cùng mãnh liệt, sâu sắc của tác giả.

"Tiếng suối trong như tiếng hát xa

Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa

Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ,

Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà"Trong đêm tối tĩnh mịch, yên lắng tới nao lòng tiếng suối chảy róc rách nghe thật gần, thật rõ, giống như tiếng hát của một cô thiếu nữ vừa trong veo, vừa lảnh lót. Tác giả nhìn qua ô cửa sổ cảm thấy ánh trăng đêm nay thật sáng trong soi tỏ mặt người. Hình ảnh trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa, thể hiện thuật miêu tả vô cùng độc đáo của tác giả Hồ Chí Minh.

Trong đêm khuya tĩnh mịch đó hình ảnh đêm trăng với tiếng suối, bóng đêm, hoa cỏ hiện lên rõ nét như được vẽ lên trên vải lụa. Một khung cảnh nên thơ, trữ tình tạo nỗi buồn bâng khuâng cho tác giả. Trước một cảnh đẹp tuyệt trần như vậy những chủ tịch Hồ Chí Minh lại cảm thấy trong lòng mình khó ngủ, trằn trọc băn khoăn giấc chẳng thành do trong lòng người vẫn nặng mang một nỗi buồn sâu sắc. Đó chính là nỗi buồn lo lắng cho vận mệnh nước nhà.

Đất nước ta vẫn còn trong bóng tối, vẫn còn trong đêm dài nô lệ, chưa thoát khỏi ách đô hộ thống trị của thực dân Pháp. Người dân của ta đang trong cảnh lầm than, khốn khổ. Nạn đói bủa vây những người dân vô tội, nạn đói năm 1945 đã cướp đi tính mạng của 2 triệu người dân trên đất nước ta, khiến cho một vị lãnh tụ như chủ tịch Hồ Chí Minh không khỏi cảm thấy xót xa, đau đớn thắt lòng. Người làm sao mà ngủ ngon giấc, khi trong lòng mình mang nặng nỗi ưu tư, phiền muộn như vậy.

Đây không phải lần đầu tiên người so sánh tiếng suối với một tiếng hát hay tiếng đàn. Trước đó trong bài "Côn Sơn Ức Trai" tác giả đã có sự cảm nhận rất tinh tế về tiếng suối như sau:

"Côn Sơn suối chảy rì rầm

Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai"

Tiếng suối nghệ thật bình yên thơ mộng tựa như những cung đàn đang dạo những nốt trầm bổng làm say đắm lòng người. Trong những năm đầu thế kỷ XX tác giả Nguyễn Khuyến cũng từng miêu tả tiếng suối như thế này:

"Cũng có lúc chơi nơi dặm khách

Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo…"

Trong mỗi câu thơ, thể hiện một khung cảnh, âm thanh, điệu nhạc khác nhau thể hiện sự tinh tế trong cảm nhận cũng như trong quan sát của từng tác giả. Tuy nhiên, tựu chung lại thì các tác giả dù là Hồ Chí Minh hay Nguyễn Khuyến đều cảm thấy tiếng suối, tiếng nước chảy róc rách là một âm thanh nghe vô cùng đắm say, gợi lên nhiều xúc cảm cho con người.