- Tình hình giáo dục, thi cử nước ta dưới thời nhà Nguyễn:

+ Thời Tây Sơn, Quang Trung ra "Chiếu lập học" chấn chỉnh lại việc học, thi cử, mở trường công ở các xã cho con em nhân dân có điều kiện đi học, đưa chữ Nôm vào thi cử.

+ Thời Nguyễn (nửa đầu thế ki XIX), thi cử không có gì thay đổi. Quốc Tử Giám đặt ở Huế, lấy con em quan lại, thổ hào và những người học giỏi ở các địa phương vào học.

+ Năm 1836, Minh Mạng cho thành lập "Tứ dịch quán" để dạy tiếng nước ngoài (tiếng Pháp, Xiêm).

Dưới thời các vua Nguyễn, triều đình rất coi trong hiền tài, không phân biệt, kỳ thị xuất thân.

Giáo dục khoa cử thời Nguyễn là hệ thống đào tạo nhân tài chủ yếu phục vụ trong bộ máy hành chính của triều đình.

Cũng như các triều đại phong kiến trước đây, “mảng” giáo dục – văn hóa được giao cho Bộ Lễ cai quản (ngoài ra các lĩnh vực khác có các Bộ khác như: Bộ Binh, Bộ Hình, Bộ Công, Bộ Hộ, Bộ Lại).

Bộ Lễ được vua giao tổ chức các khoa thi Hương, thi Hội, tuyển chọn người tài ra làm quan, giúp cai quản việc nước.

Tuy nhiên, theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân, sau khi Pháp xâm lược Việt Nam thì nhiều chính sách về văn hóa, giáo dục đã có sự thay đổi, cải tổ. Trong đó, nền giáo dục mang nhiều “dấu ấn” của Pháp.

Năm 1907, sau cuộc họp bàn với chính quyền Pháp, vua Duy Tân đã cho thành lập Bộ Học.

Chức năng chính của Bộ này là cai quản việc học hành, thi cử.

Đại thần triều đình nhà Nguyễn là Cao Xuân Dục (1843-1923) là người được vua “bổ nhiệm” làm Thượng thư Bộ Học đầu tiên.

Về cơ cấu tổ chức, Bộ Học cũng giống như các bộ khác bao gồm: đứng đầu là Thượng thư, sau đó là Tham tri.

Theo lịch sử triều Nguyễn thì nhà giáo dục Cao Xuân Dục luôn chủ trương đổi mới trong đào tạo nhân tài cho đất nước.

Ông cổ vũ cho việc thực học, thực tài, bỏ đi kiểu học từ sách vở sáo rỗng, xa rời thực tế vốn làm suy yếu nền giáo dục nước nhà suốt ngàn năm qua.

Không chỉ giáo dục cho học trò bằng những quyển sách, kiến thức đã có sẵn mà ông còn là người có công biện soạn nhiều bộ sách về lịch sử, địa lý, thiên văn… có giá trị.

Ông chủ trương phát triển nền giáo dục “không học vì bằng cấp” mà phải bằng thực tài để ra giúp dân, giúp nước.

Ông từng làm Khâm sai Chủ khảo trường thi Hương (Hà Nam năm 1894), Tổng tài Quốc Sử quán (lo việc chép sử), Chủ khảo trường thi Hội năm Tân Sửu (1901), quản Quốc tử giám... Năm 1913, ông về hưu với hàm Đông các Đại học sĩ.

Bộ Học tồn tại từ năm 1907 đến năm 1933 thì được vua Bảo Đại đổi tên thành Bộ Quốc gia Giáo dục. Sau khi Bảo Đại thoái vị thì Bộ này của triều Nguyễn cũng “kết thúc sứ mệnh”.

Phát triển hệ thống “trường tư”

Một trong những nét đặc biệt của nền giáo dục dưới triều Nguyễn là sự phát triển của hệ thống trường tư, bên cạnh các trường công do triều đình lập ra.

Theo cuốn “hệ thống giáo dục và khoa cử triều Nguyễn”, các trường tư tồn tại với nhiều cấp độ, hình thức phong phú.