Truyện ngắn làng một trong những truyện ngắn xuất sắc của đời văn Kim Lân nói riêng và của nền văn học kháng chiến chống Pháp nói chung sáng tác đầu kháng chiến được in năm 1948. Truyện đã xây dựng thành công nhân vật ông Hai về tình yêu nước yêu nành với tinh thần kháng chiến hài hòa đồng nàn. Điều đó được đặc biệt thể hiện trong đoạn đối thoại của ông Hai với con trai mình-thằng cu Húc 

Khi kháng chiến chống Pháp nổ ra ông hay muốn ở lại làm để tham gia kháng chiến nhưng vì hoàn cảnh gia đình buộc ông phải rời làng đi tản cư lòng âu day dứt nỗi nhớ làng. Là một nông dân suốt đời sống ở quê hương gắn bó máu thịt với từng con đường nếp nhà thửa ruộng và biết bao người ruột thịt xóm giềng. Vậy mà vì giặc ngoại xâm ông phải rời xa quê hương đi tản cư sống nhờ nơi đất khách. Do đó lòng ông Luân đau đầu nỗi nhớ quê. Nỗi nhớ của ông đều bắt đầu từ những kỷ niệm trong cuộc sống hàng ngày.

Thế rồi đột ngột ông nghe tin giữ làng dầu theo giặc, giữa lúc tâm trạng của ông đang phấn chấn vì nghe những tin thắng trận. Tâm trạng ông trở nên đau đớn, nặng nề, tủi hổ tràn ngập. Trước ông hai hãng diện tự hào về làng bao nhiêu thì nay lại đau đớn nhục nhã bấy nhiêu. Tình huống này buộc ông hay phải lựa chọn giữa tình yêu làng và tình yêu nước.

Trong tâm trạng bị dồn nén bế tắc, ông hay chỉ còn biết trút nỗi lòng mình vào những lời thủ thỉ, tâm sự với đứa con nhỏ. Ông lựa chọn cách nói chuyện với đứa con út, vì nó nhỏ tuổi, ngây Thơ, dễ nói chuyện, dễ bày tỏ.

Ông muốn con ghi nhớ chợ dầu là quê hương, là gốc gác, không được phép quên. Đây cũng chính là tình cảm gắn bó máu thịt của ông Hai và của hàng triệu người Việt Nam. Ông lựa chọn "làng thì yêu thật, nhưng làng theo Tây thì phải thù". Tình yêu nước và nhiệt tình ủng hộ kháng chiến của ông Hai. Lựa chọn ấy khiến ông vững vàng hơn và tin rằng đồng bào, đồng chí sẽ hiểu cho ông.

Ông muốn khắc sâu tình yêu chợ dầu vào trái tim bé bỏng của thằng cu Húc và đứa con đã nói hộ lòng ông nỗi nhớ làng. Lời tâm sự của ông như một lời thề, một lời nguyện làm vơi bớt phần nào nỗi khổ tâm trong ông Hai. Tình yêu làng, tình yêu nước của ông thật bền chặt, thiêng liêng. Dẫu cả làng theo giặc ông vẫn một lòng theo kháng chiến.

Tác phẩm đã thành công trong việc miêu tả nhân vật ,tình huống truyện đặc sắc. Lối kể giản dị, tự nhiên, ngôn ngữ mang tính khẩu ngữ. Ngòi bút phân tích tâm lý sắc sảo kết hợp hài hoà ngôn ngữ độc thoại đối thoại.

Ông hay tiêu biểu cho tầng lớp nông dân thời kì kháng chiến chống Pháp. Qua nhân vật ông Hai trong tác phẩm nói chung và trong cuộc nói chuyện với thằng cu Húc nói riêng, tác giả muốn biểu đạt một cách thấm thía xúc động tình yêu làng, tình yêu nước sâu sắc của người nông dân trong kháng chiến chống Pháp.