Thứ nhất, đã xác định chủ thể xã hội chủ nghĩa là nhân dân lao động, hơn nữa, chủ thể đó không chỉ có vị thế của người chủ xã hội mà còn là năng lực để làm chủ xã hội.

Chủ thể ấy không phải là cá nhân, của số ít, của một nhóm thiểu số mà là đông đảo quần chúng nhân. Nội dung những đặc trưng cho thấy bản chất của chủ nghĩa xã hội trong quan niệm của Đảng ta là thống nhất, trùng hợp với quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đó là độc lập cho Tổ quốc, tự do cho dân tộc va hạnh phúc cho đồng bào.

Thứ hai, bản chất kinh tế của chủ nghĩa xã hội là một nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và chế độ công hữu về tư liệu sản xuất chủ yếu

Ở đặc trưng này, tư duy lý luận của Đảng trong đổi mới đã hướng theo yêu cầu chính xác hóa, khoa học hóa, thể hiện thái độ tôn trọng quy luật khách quan trong phát triển mà quy luật lớn nhất, phổ biến nhất là quy luật là sự phù hợp về quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất.

Chú trọng tới tiêu chí “ nền kinh tế phát triển cao “ đã trở thành định hướng để dứt khoát xóa bỏ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, đi vào kinh tế hàng hóa, phát triển sản xuất hàng hóa, áp dụng cơ chế thị trường, chấp nhận cạnh tranh, phân hóa, vượt trội để tạo động lực phát triển.

Đại hội VI của Đảng đưa ra kết luận mới sản xuất hàng hóa không đối lập với chủ nghĩa xã hội, mà là thành tựu phát triển của nhân loại, tồn tại khách quan, cần thiết cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội. Tuy nhiên từ Đại hội VI, qua Đại hội VII, đến Đại hội VIII vấn đề nến kinh tế nước ta hiện nay và lâu dài chưa có câu trả lời xác định

Đến Đại hội IX đã chỉ rõ : thị trường không chỉ là cơ chế vận hành mà còn là thuộc tính nội tại của nền kinh tế trong thời kỳ quá độ, cả trong chủ nghĩa xã hội. Nhưng ở trình độ, tính chất phát triển của nước ta hiện nay, thời kỳ quá độ mới chỉ đi qua chặng đường đầu, nền kinh tế mới chuyển đổi, còn đang là một nền kinh tế chuyển đổi, thì một nền kinh tế thị trường phát triển, thành thục vẫn chưa có ở nước ta. Đó mới chỉ là kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Nó chứng minh cho đột phá lý luận kinh tế của Đảng ta từ mô hình kinh tế. Đây là mô hình kinh tế tổng quát trong suốt thời kỳ quá độ ở nước ta.

Thứ ba, bản chất – mục tiêu – động lực của chủ nghĩa xã hội thể hiện qua 6 đặc trưng xã hội chủ nghĩa mà Đảng đã nêu lên trong cương lĩnh là chỉnh thể kinh tế – chính trị – văn hóa – xã hội nhằm vào mục đích phục vụ cuộc sống nhân lao động.

Tư tưởng về xây dựng nên văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc được ghi trong Cương lĩnh từ Đại hội VI được cụ thể hóa và phát triển trong nghị quyết Trương ương 5 khóa VIII, được tổng kết và đánh giá trong Hội nghị Trung ương 10 khóa IX. Thực chất sâu xa của xây dựng văn hóa là xây dựng con người, đạo đức, lối sống. Văn hóa đổi mới và đổi mới là một sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa.

Quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa ngày nay không đơn thuần là một quá trình kinh tế – kĩ thuật – công nghệ mà còn là một quá trình văn hóa, đặc biệt là giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc. Đât nước đã mở cửa với thế giới bên ngoài, đòi hỏi phải phát huy nội lực từ văn hóa, từ bản sắc và bản lĩnh văn hóa dân tộc.

Điều đó được thể hiện sự nhận thức và vận dụng tư tưởng chiến lược của Chủ tích Hồ Chí Minh “ Văn hóa không ở bên ngoài mà ở trong kinh tế và chính trị “ , phải đem văn hóa soi đường cho quốc dân đi, dùng văn hóa và đạo đức để sửa chữa tệ quan lieu và thói phù hoa xa xỉ.

Thứ tư, Đảng ta đặc biệt chú trọng tới sự phát triển của dân tộc, phát huy động lực quan trọng và mạnh mẽ nhất là đoàn kết dân tộc, có chính sách dân tộc bình đẳng, đoàn kết, giúp đỡ, tương trợ lẫn nhau trong phát triển ở quốc gia đa dân tộc như ở Việt Nam. Một trong những nét nổi bật trong tư duy là, Đảng khẳng định đường lối đối ngoại hòa bình, hữu nghị, hợp tác. Việt Nam mong muốn làm bạn của tất cả các nước, sẵn sàng hợp tác song phương và đa phương.

Từ Đại hội VI đến Đại hội IX Đảng ta xác định và không ngừng bổ sung, hoàn thiện với các tiêu chí : dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Đây là mục tiêu của đổi mới cũng là bản chất – mục tiêu – động lực của chủ nghĩa xã hội.



Tuy nhiên, quá trình đổi mới tư duy lý luận của Đảng về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta còn một số hạn chế :

a.Chưa làm rõ các đặc điểm ở nước ta trong bước quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa cũng như chưa làm rõ vần đề phân kỳ trong thời kỳ quá độ.

b.Lý luận về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta mới chỉ bắt đầu được nghiên cứu trong những năm gần đây và còn nhiều điểm chưa rõ.

c.Lý luận về Đảng Cộng sản cầm quyền và xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân, những bảo đảm dân chủ và phát huy quyền làm chủ của nhân dân trong điều kiện một Đảng Cộng sản cầm quyền mới chỉ dừng lại ở hệ thống quan điểm, nguyên tắc và phương hướng chỉ đạo.

d.Mặc dù nhận thức được vai trò quốc sách hàng đầu của khoa học – công nghệ và giáo dục – đào tạo, đã thấy rõ văn hóa là động lực phát triển kinh tế xã hội, là nền tảng tinh thần của xã hội, song chúng ta vẫn chưa có được những chính sách và giải pháp đột phá để thúc đẩy phát triển khoa học – công nghệ, đặc biệt là lý luận và khoa học xã hội – nhân văn; chưa ngăn chặn được tình trạng suy thoái ngày càng nghiêm trọng của đạo đức xã hội