Nguyễn Dữ là người đã đưa khái niệm "truyền kỳ" tiến bước vào nền văn học Việt Nam, khởi đầu cho một thể loại mới trong nền văn học trung đại của dân tộc ta. Tác phẩm nổi tiếng nhất và cũng là duy nhất của ông là Truyền kỳ mạn lục, gồm 20 truyện khác nhau và những bình luận, ý kiến của tác giả cuối mỗi truyện. "Truyền kì mạn lục" được xem là một áng "thiên cổ kỳ bút", thông qua đó ta có thể hiểu một phần nào về nhân sinh quan cũng như thái độ sống của Nguyễn Dữ. Một trong những truyện được biết đến nhiều nhất là Chuyện chức phán sự đền Tản Viên lấy nhân vật Ngô Tử Văn làm trung tâm, với những đức tính tốt đẹp, dũng cảm, chính trực và thông minh không sợ cường quyền sợ cái ác.

Ở đầu câu chuyện, nhân vật Ngô Tử Văn xuất hiện thông qua lời kể và lời nhận xét của những người cùng thời, thấy được rằng chàng tuy là người nóng nảy, nhưng tính tình khảng khái, nên được nhiều người yêu quý kính trọng dành khen hai từ "cương trực", danh tiếng tốt.

Lần tiếp theo hình ảnh Ngô Tử Văn và tính tình của chàng lại được bộc lộ trực tiếp qua những hành động của chàng, vốn căm ghét cái ác quấy nhiễu dân thường Ngô Tử Văn đã lên kế hoạch đốt ngôi đền nơi có tên Bách hộ họ Thôi chết trận, chiếm giữ để tác oai tác quái. Tử Văn là người đã quyết thì làm cho được, chứ chẳng e dè những lời căn ngăn, cũng để tâm đến thái độ "lắc đầu lè lưỡi, lo sợ" của những người vì lo lắng cho anh mà ra sức khuyên ngăn. Tuy vốn tính nóng nảy, nhưng hành động đốt đền của Tử Văn không phải là hành động bộc phát, làm liều, mà đó là sự chàng đã quyết phải làm, điều ấy thể hiện qua cách Tử Văn "tắm gội sạch sẽ, khấn trời, rồi đốt đền". Điều ấy thể hiện chàng tin vào cái thiện, thay trời hành đạo, tin chắc ông trời có mắt sẽ ủng hộ và bảo vệ chàng khỏi cái ác hoành hành.

Sau sự việc đốt đền, Tử Văn đã lập tức gặp tai họa "thấy trong mình khó chịu, đầu lảo đảo, bụng run run rồi cả người nổi lên một cơn sốt nóng sốt rét", tên tướng giặc bị mất nơi cư trú đã giả vờ làm cư sĩ đến báo mộng, uy hiếp bắt

chàng phải dựng lại đền nếu không sẽ phải gặp tai vạ, và tình trạng hiện tại của Tử Văn chính là lời cảnh cáo. Tuy nhiên vốn gan dạ, dũng cảm, lại thấy việc mình làm là chính nghĩa, không phải sợ, chàng vẫn giữ một phong thái ung dung, bình tĩnh, không hề sợ những lời đe dọa của tên tướng giặc "mặc kệ, vẫn ngồi ngất ngưởng tự nhiên". Đó là phong thái của bậc anh hùng, hồn ma kia tuy đến đe dọa nhưng lại cũng phải tức giận mà bỏ đi, bởi vốn dĩ Tử Văn kinh thường, có thèm sợ hắn đâu.

Nóng tính, hành động nhanh gọn nhưng Tử Văn cũng thực là người biết nghĩ trước nghĩ sau, khi gặp được thổ thần, chàng đã hỏi han về tên tướng giặc hòng có sự chuẩn bị nếu có gặp bất trắc: "Liệu hắn có thực là tay hung hãn có thể gieo vạ cho tôi không?". Điều đó không có nghĩa là Tử Văn đã bắt đầu lo lắng mà chỉ là sự trù bị "biết địch biết ta, trăm trận trăm thắng" như lời cổ nhân vẫn dạy bảo, ắt chẳng bao giờ sai lệch.

Quả thật tên tướng giặc đã ám hại, khiến Tử Văn phải xuống chốn âm tào địa ngục để trình

diện với Diêm Vương, thế nhưng đã dám đốt đền của ma quỷ thì sao Tử Văn còn sợ hãi gì nữa. Gặp cảnh hãi hùng, tanh tưởi chốn âm ti "...gió tanh sóng xám, hơi lạnh thấu xương. Hai bên cầu có đến mấy vạn quỷ Dạ Xoa đều mắt xanh tóc đỏ, hình dáng nanh ác", chàng chẳng những không sợ sệt khúm núm núm mà còn hô to để minh oan cho bản thân: "Ngô Soạn này là một kẻ sĩ ngay thẳng ở trần gian, có tội lỗi gì xin bảo cho, không nên bắt phải chết một cách oan uổng". Trình diện với Diêm Vương, dẫu bị quát mắng, định tội trách phạt, lời như sấm bên tai, nhưng Tử Văn vẫn kiên quyết tâu trình một cách thật rõ ràng, bởi trong tâm chàng đã có một niềm tin về công lý lẽ phải, lại cũng nắm bắt được cớ sự mà vị Thổ Thần giãi bày cho. Chí khí của bậc anh hùng, lòng can đảm, tinh thần chính nghĩa của Tử Văn thật khiến cho người đời nể phục, chẳng trách được tiếng thơm "cương trực".

Trước sự khẳng khái, kiên định của Ngô Tử Văn, Diêm Vương cũng bị lay động, có ý nghi ngờ tên tướng giặc, bèn cho tra xét, chứng thực được những điều Tử Văn nói đều là sự thật, không gian dối nửa lời. Diêm Vương tức giận trách cứ đám quần thần, lại cho người đày tên tướng giặc kia xuống tận ngục Cửu U chịu tội. Chiến thắng của Ngô Tử Văn chính là hiện thân của niềm tin vào công lý, chính nghĩa của nhân dân ta, cũng như của tác giả Nguyễn Dữ, với quan niệm cái thiện luôn luôn chiến thắng cái gian tà ác độc. Tên tướng giặc họ Thôi vốn là quân xâm lược, sống đã gây họa cho nhân dân ta, khi chết đi cũng lại giở thói nhũng nhiễu, kẻ như thế đày xuống ngục Cửu U là sự trừng phạt vô cùng thích đáng. Còn Ngô Tử Văn, dù sống hay chết chàng cũng là người chính trực, luôn bảo vệ lẽ phải bằng mọi giá, không sợ hãi cường quyền, thế nên xứng đáng được hưởng nửa phần xôi thịt với Thổ Thần, sau lại được chức phán sự đền Tản Viên, tạo phúc cho muôn dân. Đó là lẽ công bằng ở đời, cũng là quan niệm của Nguyễn Dữ.

Nhân vật Ngô Tử Văn là một nhân vật tiêu biểu của trường phái hướng thiện., luôn lấy công bằng, lẽ phải làm nguyên lý sống, không chịu được cái ác hoành hành, ra tay trừ hại cho muôn dân, là mẫu hình lý tưởng trong thể loại truyền kỳ cũng như nhiều thể loại văn học dân gian khác. Thể hiện lòng yêu cái thiện, mong ước về một cuộc sống công bằng, hạnh phúc của nhân dân ta từ xa xưa cho tới tận ngày nay

Chuyện chức phán sự đền Tản Viên ca ngợi khí tiết và khí phách của kẻ sĩ dũng cảm đương đầu với mọi thế lực đen tối, độc ác thâm hiểm trong cuộc đời, dám chấp nhận mọi nguy hiểm, ngay cả chết cũng không lùi bước và đó là nhân vật Ngô Tử Văn.

Đây là một trong số 20 truyện rất đặc sắc và độc đáo trích trong Truyện kì mạn lục của Nguyễn Dữ. Tác phẩm văn xuôi chữ Hán trong thế kỉ XVI từng được ca ngợi là “ thiên cổ kì bút”

Nhân vật Ngô Tử Văn chiếm bao cảm tình tốt đẹp trong lòng chúng ta. Quê anh ở Yên Dũng , Lạng Giang. Tính tình khảng khái, nóng nảy, ghét tà gian, được khen ngợi là một người cương phương.

Hành động đốt đền của Tử Văn đã làm cho mọi người “ lắc đầu lè lưỡi “ tỏ vẻ lo sợ cho kẻ hàn sĩ dám chọc tứ quỷ thần. Trước khi phóng hỏa, Tử Văn đã “ tắm gội chay sạch, khán trời” . Điều đó cho thấy, chàng tự cho việc làm của mình là chính đáng, sẽ được trời biết cho, phù hộ cho, đồng thời dám chấp nhận mọi nguy hiểm.

Với Tử Văn thì tên bách họ Thôi kia là một tên giặc trong đám quân Mộc Thanh đi xâm lược nước ta. Hắn đã bị giết, bị trừng phạt. Lúc sống là tên giặc cướp, lúc chết “ phải làm yêu quái trong dân gian “ thì có gì đáng thờ. Phải đốt đền đi. Tử Văn tức giận là vì thế. Thử hỏi: trong vùng Lạng Giang thuở ấy đã có người nào dám làm như Tử Văn?

Có lẽ bị quỷ ám, ma báo thù nên Ngô Tử Văn sau khi đốt đền về đến nhà thì bị ốm, bị “ nổi lên một cơn sốt nóng sốt rét” chăng?. Trong khi sốt, chàng thấy một người đi đến “ đầu đội mũ trụ”, quần áo rất giống người phương Bắc, tự xưng là “ cư sĩ “ nặng lời trách móc chàng, đòi làm trả lại tòa đền. hăm dọa: “ phong đô không xa xôi gì … rồi sẽ biết !”.

Vốn đã coi kinh, đã căm ghét, nên Tử Văn “ mặc kệ” vẫn cứ ngồi ngất ngưởng tự nhiên, càng làm cho con ma họ Thôi cũng tức giận, phất áo ra đi. “Kẻ sĩ không sợ chết mà chỉ sợ không biết”. Tử Văn. cũng vậy thôi. Khen, chê là chuyện thường tình. Vì thế, đến chiều tối, Tử Văn lại gặp một ông già “ áo vải mũ màu đen, phông độ nhàn nhã” cho biết, ông vốn là Ngự sử đại phu thời Lý Nam Đế chết vì việc cần vương, đã được phong nhưng đã bị “ Tên hoạt tặc “ kia , tên tướng bại trận của Bắc Triều, hồn bơ vơ Nam quốc tranh chiếm mất miếu đền. Cụ già còn cho biết “ hắn đã kiện thầy ở Minh ti, thầy phải liệu kế, khỏi phải chết một cách oan uổng”. Trước Minh ti, thầy nhớ kêu “ xin tư giấy đến đền Tản viên, tôi sẽ khai rõ”.

Kiện tụng ở cõi trần đã khó, kiện tụng ở Minh ti chốn âm phủ thì chắc là khó khăn và rùng rợn biết bao. Chất truyền kì của truyện được tô đậm qua nhiều chi tiết vô cùng khủng khiếp.

Ngô Tử Văn đã bị hai tên quỷ sứ đến bắt giải đi trong mấy chục trượng. Bị gai con quỷ dùng gông dài thừng lớn trói giải đi. Bước qua một cái cầu dài ước hơn nghìn thước bắc qua một con sông lớn “ gió tanh sóng xám”, hơi lạnh thấu xương”. Có thể mấy vạn quỷ dạ xoa “ mắt xanh mắt đỏ, hình dáng nhanh ác” đứng chật hai đầu cầu canh giữ. Tử Văn bị dẫn vào cửa điện.

Cuộc đối chất diễn ra ở Minh ti thật gay go giữa Tử Văn và tên họ Thôi tướng tàu. Tử Văn “ rất cương chính, không chịu nhục chút nào” tên hoạt tặc cho Tử Văn là kẻ “ mồm năm miệng mười”, đơm đặt bịa tạc.

Hai bên “ cãi cọ nhau mãi vẫn chưa phân phải trái”. Diêm Vương bụng cũng sinh nghi. Khi Tử Văn xin Diêm Vương “ đem giấy đến đền Tản Viên để hỏi thực hư”, thì tên bách họ Thôi lên giọng đạo đức giả, xin Diêm Vương “ tỏ cái đức rộng rãi” và khoan tha cho kẻ học trò ngu bướng.

Diêm Vương rất công minh và nghiêm khắc. Khi sai nhân đến đền Tải Viên về tâu, ngài trách mắng các phái quan để lọt “ sự dối trá càn bậy”. Đại Vương ra lệnh trừng phạt tên tướng Tàu “ Lấy lồng sắt chụp vào đầu, khẩu gỗ nhét vào miệng, bỏ vào ngục Cửu U”. Ngài khen Tử Văn “ có công trừ hại”, sai lính đưa chàng về.

Cuộc đối tụng ở Minh ti, Tử Văn đã chiến thắng. Chính nghĩa và lẽ phải đã chiến thắng. Kẻ gian xảo, độc ác đã bị trừng phạt đích đáng.

Sau hai ngày chết đi, Tử Văn được sống lại. Cái đền cũ được dựng lại. Ngôi mộ của tên tướng tàu bị bật tung lên, hài cốt tan tành ra như cám. Tử Văn đã được tiến cử chức phán sự đền Tản Viên.

Qua nhân vật Ngô Tử Văn, tác giả ca ngợi nhân cách cao đẹp của một hàn sĩ dũng cảm, khẳng khái đấu tranh chống lại các ác trừ hại cho dân, thể hiện niềm tin vào công lý, chính nghĩa, còn bọn ác ma nhất định bị trừng phạt đích đáng.

Tham khảo