Tâm trạng u uất của con hổ khi bị nhốt ở vườn thú

Ở đoạn thơ đầu tiên khi phân tích bài thơ Nhớ rừng, ta thấy nhà thơ đã thể hiện tâm trạng của con hổ trong cảnh ngộ bị giam hãm ở vườn bách thú. Ngay từ hai câu đầu, tâm trạng của nó đã bộc lộ rất rõ:

“Gặm một khối căm hờn trong cũi sắt,

Ta nằm dài, trông ngày tháng dần qua.”

Câu thơ nói lên sự ngao ngán, căm uất của con hổ. Nó đã sống trong cũi sắt trong những “ngày tháng dần qua” bằng cái tư thế “nằm dài”,  và “gặm” nhấm sự bức bối, bực dọc. Từ cái tư thế uy nghi của “chúa tể muôn loài”, từ sự thong dong tự do giữa non nước mây trời, con hổ nhận thấy giờ đây nó chỉ là một thứ đồ chơi giải trí tầm thường cho những kẻ “ngạo mạn” và “ngẩn ngơ”, rồi còn chịu ngang bầy với bọn “dở hơi”, “vô tư lự”. Tuy lâm vào phút “sa cơ”, “bị nhục nhằn tù hãm”, sống trong hoàn cảnh bị tước đoạt đi tự do nhưng cách xưng hô “ta” vẫn cho thấy rằng nó ý thức được rất rõ ràng vị thế của mình.

Cảm xúc uất hận của vị chúa tể bị giam cầm càng dâng trào mãnh liệt hơn trong đoạn thơ thứ tư của bài. Vẫn với cái nhìn đáng chán, đáng khinh, tất cả mọi thứ hiện hữu xung quanh đối với nó chỉ là những thứ “tầm thường”, tẻ nhạt, giả tạo:

“Hoa chăm, cỏ xén, lối phẳng, cây trồng;

Dải nước đen giả suối, chẳng thông dòng

Len dưới nách những mô gò thấp kém;

Dăm vừng lá hiền lành, không bí hiểm,

Cũng học đòi bắt chước kẻ hoang vu

Của chốn ngàn năm cao cả, âm u.”

Dù con người có nỗ lực tỉa tót, sửa sang mọi thứ như thế nào thì cảnh vật chỉ càng thêm “giả dối”, “tầm thường” và riêng con hổ cũng không hề nguôi đi sự căm ghét trong lòng nó. Tuy cảnh ngộ khiến nó không còn ở trong vai của một vị chúa tể của rừng xanh nhưng nó cũng không cam tâm chịu chung thân phận phàm tục, thấp hèn với những thứ nó nhìn thấy. 

Trong đoạn thơ có sự giễu nhại, chê bai đối với hoa cỏ, cây cối, dòng nước, mô gò. Khi diễn tả sự cảm nhận về cái “tầm thường”, “giả dối” của cảnh vườn bách thú dưới cái nhìn của con hổ thì phải chăng nhà thơ cũng muốn ngầm biểu lộ cái chán ngán của trí thức Tây học trong xã hội đương thời. Họ mang trong mình tâm hồn lãng mạn nhưng lại bị kìm kẹp, ức chế trước sự sống ngột ngạt, tù túng của của xã hội thực dân nửa phong kiến. Sống trong bầu không khí với những thứ tầm thường, giả dối của xã hội, họ thà chịu sự dày vò về thân xác còn hơn là bị đày đọa về tinh thần.

Cuộc vượt ngục trong tâm tưởng của con hổ

Chán chường cảnh sống hiện tại, con hổ đã quyết định tìm lại chốn giang sơn hùng vĩ của nó bằng tâm tưởng của nó. Khi phân tích bài thơ Nhớ rừng của Thế Lữ, người đọc nhận thấy trong cũi sắt, con hổ nhớ lại hình ảnh của chính mình trong “thuở tung hoành hống hách những ngày xưa” với tiếng gào của gió trời trong cảnh “sơn lâm, bóng cả, cây già”:

“Ta bước chân lên dõng dạc, đường hoàng,

Lượn tấm thân như sóng cuộn nhịp nhàng,

Vờn bóng âm thầm, lá gai, cỏ sắc.”

Lời nhắc của con hổ đã làm hiện lên khung cảnh đồi núi hùng vĩ, khung cảnh ấy đối lập hoàn toàn với sự tù túng, ngột ngạt trong ngục tù. Nó tuy bí hiểm và có phần dữ dội nhưng lại không kém sự hùng thiêng, kì vĩ và nó đã làm nền cho sự xuất hiện đầy oai phong, lẫm liệt của một vị chúa tể sơn lâm. 

Vị chúa tể xuất hiện đầy uy quyền, kiêu hùng. Những câu thơ sống động, giàu chất tạo hình bởi những từ ngữ như “dõng dạc”, “đường hoàng”, “nhịp nhàng”, “vờn bóng” khiến cho vẻ đẹp của vị chúa tể ấy càng thêm uy nghi, dũng mãnh nhưng cũng hết sức mềm mại, nhịp nhàng. Sự xuất hiện ấy tạo nên sự hài hòa với cái lớn lao, phi thường của núi rừng đại ngàn.

Quá khứ vàng son trong nỗi nhớ của chúa sơn lâm 

Không chỉ đẹp bởi vẻ uy nghi, hào hùng, bức tranh về sự hiện hữu của con hổ giữa núi non lại tô điểm bằng những đường nét hết sức lãng mạn bằng những câu thơ ở khổ thứ ba của bài:

“Nào đâu những đêm vàng bên bờ suối

Ta say mồi đứng uống ánh trăng tan?

Đâu những ngày mưa chuyển bốn phương ngàn

Ta lặng ngắm giang sơn ta đổi mới?

Đâu những bình minh cây xanh nắng gội,

Tiếng chim ca giấc ngủ ta tưng bừng?

Đâu những chiều lênh láng máu sau rừng

Ta đợi chết mảnh mặt trời gay gắt,

Để ta chiếm lấy riêng phần bí mật?”

Đoạn thơ tái hiện sự xuất hiện song hành của hổ với mỗi khung cảnh khác nhau. Trong sự kì ảo, lung linh của cảnh “những đêm vàng bên bờ suối”, con hổ xuất hiện trong tư thế “say mồi uống ánh trăng tàn” đầy lãng mạn. Khi cảnh bước vào tiết trời “ngày mưa chuyển bốn phương ngàn” thì hổ trầm ngâm “lặng ngắm giang sơn” như đang nghĩ suy, lo liệu điều gì?.

Khi trời mát lành bởi “bình minh cây xanh nắng gội” thì vị chúa tể được yên giấc trong tiếng ca rộn rã của chim muông. Nếu chiều hiện lên ghê rợn với cảnh “lênh láng máu sau rừng” thì hổ có tham vọng được “chiếm lấy riêng phần bí mật” khi mặt trời “chết”. Dầu ở cảnh nào, con hổ cũng đứng ở vị thế ngự trị đầy uy lực với tầm vóc lẫm liệt, kiêu hùng. 

Thế nhưng, dù kiêu hùng như thế nào, lẫm liệt ra sao thì đó chỉ là những hình ảnh thuộc về quá khứ. Con hổ trong thời điểm hiện tại chỉ còn biết nhìn về quá khứ với sự tiếc nuối khôn nguôi, da diết. Điều đó được thể hiện thông qua một loạt các điệp ngữ: “nào đâu”, “đâu những”. Biết bao sự huy hoàng, oanh liệt của một thời quá khứ đều lùi xa và chỉ còn là những kí ức chỉ có thể tìm lại trong những giấc mơ bằng lời than vãn u uất:

“-Than ôi! Thời oanh liệt nay còn đâu?”

Phân tích bài thơ Nhớ rừng của Thế Lữ sẽ thấy tâm trạng đó của con hổ cũng chính là tiếng lòng của biết bao người dân Việt Nam sống trong thảm cảnh nô lệ, hằng ngày cũng “gặm” nhấm “khối căm hờn” để nhớ tiếc về “một thời oanh liệt” qua những chiến công chống giặc ngoại xâm vẻ vang.

Nỗi uất hận khi nghĩ về thực tại tầm thường và giả dối

Khi quay trở về với hiện thực, con hổ với nỗi “uất hận ngàn thâu” đã vạch trần toàn bộ sự giả dối, tầm thường và đầy lố bịch của cuộc sống trước mắt. Phân tích bài thơ Nhớ rừng sẽ thấy đó chính là những “cảnh sửa sang tầm thường, giả dối” – là sự bắt chước đầy lố bịch của thiên nhiên giả tạo, cố cho ra cái “vẻ hoang vu” nơi rừng thiêng sâu thẳm nhưng vẫn chỉ ra sự tầm thường… 

“Nay ta ôm niềm uất hận ngàn thâu

Ghét những cảnh không đời nào thay đổi,

Những cảnh sửa sang, tầm thường, giả dối…

.Cũng học đòi bắt chước vẻ hoang vu

Của chốn ngàn năm cao cả, âm u.”

Khát khao tự do cháy bỏng nhưng vô vọng của con hổ

Chính sự tương phản đối lập giữa thực tại ngột ngạt (đoạn 1 và 4) và quá khứ hào hùng (đoạn 2 và 3) đã làm vị chúa tể sự tiếc nuối đến đau lòng:

“Hỡi oai linh, cảnh núi non hùng vĩ!

Là nơi giống hầm thiêng ta ngự trị,

Nơi thênh thang ta vùng vẫy ngày xưa,

Nơi ta không còn được thấy bao giờ!”

Dù không mong muốn nhưng đã có lúc vị chúa tể phải thừa nhận sự bất lực của mình khi không thể thay đổi được hiện tại. Tuy nhiên đó cũng là lúc niềm khao khát tự do trào dâng mãnh liệt. Điều này được chuyển tải trong những câu thơ ở cuối bài khi nhà thơ thể hiện niềm mong mỏi muốn thoát li khỏi thực tại, dù chỉ bằng một giấc mộng vì hiện thực đã quá đỗi “ngao ngán”:

“Ta đương theo giấc mộng ngàn to lớn

Để hồn ta phảng phất được gần ngươi,

– Hỡi cảnh rừng ghê gớm của ta ơi!”

Niềm mong nhớ về chốn rừng già xưa cũ đã bật lên thành tiếng gọi thống thiết. Đó cũng chính là lời ca thán, niềm khát khao tự do thầm kín nhưng bỏng cháy của nhân dân ta trong thời điểm sống trong xã hội thực dân nửa phong kiến đương thời.