Hình ảnh Indonesia trong vai trò quốc gia lãnh đạo thực tế của ASEAN gắn liền với bối cảnh lịch sử khi các cơ quan, cơ chế, hội nghị và văn bản hợp tác nền tảng quan trọng của ASEAN được thành lập, tổ chức, và ký kết tại Indonesia. Vai trò lãnh đạo ASEAN của Indonesia còn thể hiện rõ khi một nước Đông Nam Á muốn gia nhập ASEAN hoặc một quốc gia ngoài khu vực muốn tăng cường hợp tác với ASEAN, điều tiên quyết phải tuân thủ các quy định của Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC). Các cơ chế giải quyết xung đột của ASEAN cũng được nhìn nhận như một hình thức "tri ân" vai trò lãnh đạo của Indonesia khi ủng hộ các chuẩn mực trong văn hóa và ngôn ngữ Indonesia (tham vấn và đồng thuận) và đó là hiện thân của Phương thức ASEAN - nhấn mạnh chủ quyền và không can thiệp nhằm giúp tránh làm căng thẳng các mối quan hệ trong nội bộ và giữa ASEAN với các đối tác bên ngoài.

Indonesia đã vươn lên thành nền kinh tế lớn thứ 16 thế giới nếu tính theo GDP. (Ảnh: ndh.vn)

Ngoài các yếu tố lịch sử - thể chế, lợi thế địa chính trị của Indonesia không thể bị coi nhẹ. Về mặt tự nhiên, vai trò lãnh đạo ASEAN của Indonesia thể hiện rõ từ khi Hiệp hội được thành lập. Indonesia là quốc gia lớn nhất Đông Nam Á dựa trên quy mô diện tích và dân số, quốc gia quần đảo lớn nhất thế giới án ngữ con đường biển nối Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương qua eo biển Malacca; quốc gia lớn thứ năm, nền dân chủ lớn thứ ba và có dân số theo Hồi giáo lớn nhất thế giới. Indonesia vượt xa các quốc gia Đông Nam Á khác không chỉ về dân số, diện tích, mà cả khả năng kiểm soát hàng hải, chi tiêu quốc phòng lớn nhất (tổng trị giá 15,2 tỷ USD), có lực lượng quân sự và bán quân sự lớn nhất (khoảng 675.500 người). Chính tầm quan trọng địa chính trị của Indonesia đã dẫn tới sáng kiến Trục hàng hải toàn cầu (GMF) của Tổng thống Jokowi trong nhiệm kỳ đầu tiên, với tham vọng thông qua tăng cường năng lực xa bờ và hải quân, đưa Indonesia trở thành một sức mạnh kết nối Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương. Tuy không còn được coi trọng trong nhiệm kỳ hai của Tổng thống Jokowi, song cần thừa nhận GMF vẫn không thể thiếu trong chính sách quốc phòng của Indonesia. Quốc gia này tiếp tục đóng vai trò là trung tâm quyền lực giúp ổn định tình hình khu vực, đi đầu trong việc chống chủ nghĩa xét lại trật tự quốc tế dựa trên luật lệ của Trung Quốc. Tuy nhiên, vấn đề là khi ASEAN cần đến sự lãnh đạo của Indonesia trong ứng phó Covid-19 thì cách thức xử lý, ứng phó đại dịch thiếu hiệu quả, thiếu minh bạch của nước này lại trở thành mối lo ngại. Indonesia là quốc gia có số ca nhiễm Covid-19 nhiều nhất Đông Nam Á. Hội nghị Cấp cao đặc biệt về Covid-19 (ngày 14/4), ASEAN tuyên bố cam kết chung về tăng cường hợp tác vì sức khỏe cộng đồng, bảo vệ mạng lưới an sinh xã hội cho người dân ASEAN và chuỗi cung ứng khu vực, song không thể cảm nhận rõ vai trò lãnh đạo thực tế của Indonesia.