Trong kho tàng ca dao truyền thống của Việt Nam ta có một bộ phận chiếm tỉ lệ lớn chủ đề về than thân của người phụ nữ. Đó là một mảng ca dao hay và giàu ý nghĩa xã hội nhất, các câu mở đầu thường là “Thân em…”, “Em như…”, nghe qua có vẻ giống nhau nhưng khi tìm hiểu thật kĩ chúng ta mới thấy mỗi câu mỗi bài đều có nét riêng cả về nội dung lẫn nghệ thuật. Bài ca dao đầu tiên là niềm băn khoăn của một người con gái mới lớn khi bước vào tuổi lấy chồng: “Thân em như tấm lụa đào Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai” Hình ảnh tấm lụa đào chính là hiện thân cho vẻ đẹp nhan sắc, tuổi xuân phơi phới của người con gái đến tuổi dậy thì, người con gái đã ý thức rất rõ về giá trị của mình. Tuy nhiên tấm lụa đào ấy lại không phải được cất trong rương báu hay vắt trong nhà mà đang được đem bán giữa chợ. Trong thời buổi hôn nhân không được tự do, phụ thuộc cha mẹ gả bán và mai mối đưa đường nên người con gái cảm giác mình đang ở giữa chợ, băn khoăn và sợ rằng không biết chủ của mình sẽ là người như thế nào chứ không phải sợ ế, sợ rẻ. “Thân em như củ ấu gai Ruột trong thì trắng vỏ ngoài thì đen Không tin bóc vỏ mà xem Ăn rồi mới biết rằng em ngọt bùi” Trong bài ca dao này, người con gái lại có tâm trạng lo lắng cho thân phận mình. Dù cô biết rằng phẩm chất của mình thơm ngọt, thảo bùi nhưng vì vẻ ngoài của cô không được hấp dẫn cho lắm nên cô đành phải tự giới thiệu, chào mời và hứa hẹn về phẩm chất của mình. Người con gái muốn được công nhận giá trị của mình nhưng vẫn đầy tự ti, lời mời mọc ấy còn đầy ngượng ngùng. “Trèo lên cây khế nửa ngày… Ta như sao Vượt chờ trăng giữa trời” Bài thơ trên nói về người con gái đã có người yêu, hai người đã tương xứng hợp nhau như mặt trăng mặt trời, sao Mai với sao Hôm. Nhưng người con trai dường như có sự thay lòng đổi dạ, trong khi đó người con gái kiên định một lòng chờ mong. Tiếp theo đó là bài “Khăn thương nhớ ai”, đã nói lên nỗi lòng tương tư thương nhớ bạn tình qua hình ảnh chiếc khăn, ngọn đèn và đôi mắt. Chữ thương chữ nhớ trong ca dao nói chung và trong bài ca dao này nó riêng luôn có những nét mới, dù có lặp đi lặp lại những vẫn không thấy giống nhau. Bài ca dao này cũng có nội dung và nghệ thuật không giống với bất kì bài ca dao nào khác, “thương” và “nhớ” kết hợp với nhau, điệp đi điệp lại mà nghe hoài không chán. Khi người ta đang yêu, mọi vật xung quanh dường như cũng trở nên thân thương và thổn thức cả. “Ước gì sông rộng một gang Bắc cầu dải yếm để chàng sang chơi” Chiếc cầu này chỉ có trong tưởng tượng mà thôi, trong những ước vọng thầm kín giữa hai người yêu nhau, đó là chiếc cầu tình yêu, tình yêu luôn mới mẻ và đầy sáng tạo, nó tạo ra một cây cầu kì diệu. Rồi hình ảnh gừng cay – muối mặn biểu tượng cho tình nghĩa sắt son trước những đắng cay của cuộc đời, “ba vạn sáu nghìn ngày” cũng ý nói sống với nhau cho tới đầu bạc răng long, yêu nhau từng ngày. Mảng ca dao thân thân yêu thương tình nghĩa đã nuôi dưỡng cho ta những tình cảm sâu sắc đẹp đẽ, đậm đà bản sắc dân tộc, đồng thời kho tàng nghệ thuật ngôn từ độc đáo đã kích thích lòng yêu mến và sự sáng tạo của chúng ta.

Trong kho tàng văn học dân gian, ca dao, dân ca chiếm một vị trí rất quan trọng, bởi vì đã phản ánh đậm đà, sâu sắc nhất về chủ đề tình yêu trai gái, gắn với chủ đề lao động sản xuất, gắn với cuộc đấu tranh hủ tục, lạc hậu trong xã hội.

Cho nên ca dao, dân ca là vũ khí sắc bén trong đấu tranh, cũng là tiếng nói thầm kín, tế nhị trong tình yêu đôi lứa. Khi tình yêu mới nảy nở, chàng trai mới hỏi cô gái:

Đêm trăng thanh anh mới hỏi nàng

Tre non đủ lá đan sàng nên chăng?

Tình yêu có phân biệt gì đâu, nên người con gái trả lời hồn nhiên, thẳng thắn:

Đan sàng thiếp cũng xin vâng

Tre vừa đủ lá, non chăng hỡi chàng?

Nhiều khi gặp được cô gái, chàng trai buông lời trêu chọc cho vui:

Gặp em anh xắn cổ tay,

Nhờ vá cái áo, nhờ may cái quần.

Hay:

Cô kia đứng ở bên sông,

Muốn sang anh ngả cành hồng cho sang...

Cũng có khi chàng trai lãng mạn vui đùa, nhưng vẫn giữ được lịch sự, tế nhị:

“Ai làm cái nón quai thau,

Để cho anh thấy cô nào cũng xinh”

Đôi lúc cô gái trả lời rất ý như lời tỏ tình của người con trai:

Thưa rằng: - Bác mẹ tôi răn,

Làm thân con gái chớ ăn trầu người.

Có lẽ tục lệ ngày xưa, người con gái nhận miếng trầu thì coi như đính ước hôn nhân, nên người con gái từ chối khéo léo như vậy. Nhưng khi yêu nhau thật lòng thì họ rất táo bạo như bài dân ca này:

Yêu nhau cởi áo cho nhau,

Về nhà mẹ hỏi qua cầu đánh rơi.

Yêu nhau trao nón cho nhau

Về nhà mẹ hỏi qua cầu gió bay.

Tình yêu nam nữ đâu phải lúc nào cũng được êm ấm, suôn sẻ, họ luôn gặp phải cách trở, cản ngăn, cả đau thương nhưng họ quyết tâm tìm đến với nhau.

Nhà người ở gần hay là ở xa,

Cách phà, cách huyện hay là cách sông.

Xa xôi cách mấy quãng đồng,

Để em bỏ việc bỏ công đi tìm.

Cho nên người con trai hết lời ca ngợi người mình yêu “Em xinh em đứng nơi nào cũng xinh”. Còn đối với thanh niên nông thôn, họ yêu nhau và bộc lộ tình yêu một cách dè dặt, e thẹn khác nào nàng Kiều “Khách đà lên ngựa người còn ghé theo...”:

Ngó em không dám ngó lâu,

Ngó qua một chút đỡ sầu mà thôi.

Ngày xưa, sống dưới chế độ thực dân phong kiến, nam nữ yêu nhau gặp biết bao là chướng ngại, trắc trở, đó là phong tục tập quán, là sự cách biệt giàu nghèo... Trước áp lực quá lớn của xã hội, con người nhỏ bé không biết dựa vào đâu, họ nghĩ đến lực lượng siêu nhân để hờn giận, oán trách:

Bắc thang lên đến tận trời,

Bắt ông Nguyệt Lão đánh mười cẳng tay.

Đánh rồi lại trói vào cây,

Hỏi ông Nguyệt Lão nào dây tơ hồng?

Rồi tự mình than thân trách phận, thậm chí còn buông xuôi cho số phận:

Thân em như tấm lụa đào,

Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai.

Hay:

Thân em như hạt mưa sa,

Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày...

Nhưng dù ở trong hoàn cảnh nào, đã yêu nhau thì họ cho người mình yêu đẹp nhất, tuyệt vời nhất:

Một thương tóc bỏ đuôi gà,

Hai thương ăn nói mặn mà có duyên.

Cái đẹp về hình thức rất quan trọng, nhưng phải nhường chỗ cho cái đẹp của tâm hồn:

Thân em như củ ấu gai,

Ruột thì trong trắng vỏ ngoài thì đen.

Nếu cho văn học nghệ thuật bắt nguồn từ lao động sản xuất, thì ca dao, dân ca nói về tình yêu cũng không tách rời chủ đề lao động:

Cô kia đi đường với ta,

Trồng đậu đậu tốt, trồng cà cà sai.

Và khi nam nữ yêu nhau thật sự, thì họ có quyết tâm cao “Lòng em đã quyết thì hành, đã cấy thì gặt với anh một mùa”. Cám ơn cuộc đời đã tạo ra những con người dũng cảm bất khuất, vượt qua chông gai trở ngại để giữ tấm lòng trong trắng, thủy chung.

Từ những điều nêu trên, ta thấy ca dao, dân ca chiếm vị trí quan trọng trong văn học dân gian. Ca dao, dân ca nói lên được tâm tư nguyện vọng của nam nữ yêu nhau nên mang đậm chất trữ tình.