Mèn là em út trong một gia đình có ba anh em. Mèn chỉ ở với mẹ được hai hôm, sang hôm thứ ba, mẹ của Mèn đã đưa ba anh em ra ở riêng để chúng bắt đầu một cuộc sống tự lập, không phải lệ thuộc vào gia đình. Ban đầu, khi Mèn bước vào cuộc sống tự lập, do còn non trẻ, thiếu sự từng trải nên Mèn đã hung hăng, khờ dại trêu chị Cốc rồi gây ra cái chết của Dế Choắt. Mèn trở thành thứ đồ chơi của hai đứa trẻ con và được anh xiến Tóc cho một bài học mới. Thoát khỏi hai đứa trẻ đó, Mèn tìm đường về nhà. Trên đường về nhà thì gặp chị Nhà Trò và Mèn liền giúp chị giải quyết mâu thuẫn. Về đến nhà, mèn thăm hỏi mẹ rồi mới đi thăm hỏi hai người anh trai của mình. Sau đó, chú nhanh chóng trở thành một chàng dế cường tráng do ăn uống, sinh hoạt, làm việc điều độ. Nhưng rồi, chẳng được bao lâu, Mèn bắt đầu cảm thấy chán với đời sống thực tại quẩn quanh nên chú cất bước ra đi, bước vào môi trường mới, cuộc sống mới để học hỏi, giao lưu, trải nghiệm. Mèn kết bạn với Dế Trũi. Mèn tranh hùng với vệ sĩ Bọ Ngựa và Mèn, Trũi tình cờ chiến thắng và trở thành chánh, phó tổng Châu Chấu. Đó là hành trình với bao kỉ niệm khó có thể quên được trong tâm trí của chú. Có lần, Mèn còn bị bắt giam trong lồng của lão chim Trả. Mèn, Trũi và các bạn cùng chí hướng của mình đã không ngừng chống lại những điều ngang trái, bất công thiên hạ. mèn và Trũi cũng đã đi đến rất nhiều nơi, kết bạn với rất nhiều người. Cuối cùng, Mèn đã đọc lời hịch cổ động “muôn loài cùng nhau kết nghĩa” và nhiều loài đã nhiệt liệt hưởng ứng.

Một hôm, Dế Mèn đi qua vùng cỏ nước xanh dài, chú ta gặp chị Nhà Trò đang gục đầu bên tảng đá cuội, nức nở khóc. Chị Nhà Trò nhỏ bé, gầy yếu quá, mặt bự những phấn như mới lột. Chị ta mặc áo thâm dài, chấm điểm vàng, cánh mỏng như cánh bướm non, ngắn chùn chùn. Dế Mèn đi đến gần, chị Nhà Trò vẫn nức nở khóc.

Chị ta cho Dế Mèn biết: Năm trước gặp kì đói kém, mẹ Chị phải vay lương của bọn nhện. Năm sau, mẹ Chị qua đơì, Nhà Trò sống thui thủi một mình lại quá ốm yếu nên chưa trả được món nợ. Nhà Trò đã mấy bận bị bọn nhện đánh. Hôm nay, bọn chúng đe sẽ vặt chân, vặt cánh ăn thịt chị ta.

Dế Mèn xòe cả hai càng ra, bảo Nhà Trò:

- Chị đừng sợ. Hãy trở về cùng em. Kẻ độc ác không thể hung hăng làm càn, ăn hiếp kẻ yếu.

Dế Mèn dãn chị Nhà Trò đi qua nơi bọn nhện mai phục. Tơ nhện chăng đầy đường. Một anh nhện gộc sừng sững chặn lối đi. Lũ nhện hung dữ đứng im như tượng đá, nấp trong các khe đá.

Dế Mèn cất tiếng hỏi lớn:

- Ai đứng chóp bu bọn này? Ra đây, ta nói chuyện:

Từ trong hốc đá, mụ nhện cái cong chân nhảy ra, hai bên có hai nhện vách hộ vệ. Mụ ta là vị chúa trùm nhà nhện, trông hung dữ, nặc nô. Chọt thấy Dế Mèn quay phắt lưng, phóng càng đạp phanh phách. Mụ nhện bạt vía, có rúm lại, dụp đầu xuống đất như cái chày giã gạo. Dế Mèn thét:

- Sao các ngươi có của ăn của để, béo múp míp mà cứ đòi một tí tẹo nợ đã mấy đời rồi. Lại còn giở trò bất lương đánh đập, bứt bớ một cô gái yếu ớt thế này!

Thật đáng xấu hổ, phải phá đi cái vòng vây đó đi !

Mụ nhện gộc phái lia lại. Lụ nhện sợ hãi, dạ rang. Bọn chúng cuống cồng chạy dọc chạy ngang, phá hết các dây tơ chăng lối. Con đường về tổ Nhà Trò quang hẳn.